Η εισήγηση της κ. Δημητρακοπούλου:
Είναι χαρά και τιμή μου να βρίσκομαι σήμερα μαζί σας σε αυτήν την γιορτή για το θέατρο. Το θέατρο που βέβαια μαζί και με τις άλλες παραστατικές τέχνες, δυστυχώς σήμερα αποτελούν είδη προς εξαφάνιση. Η δική μου προσέγγιση στο θέμα της σύνθεσης της θεατρικής πράξης είναι αυτή της χορογράφου και κινησιολόγου. Οι βασική μου σπουδή είναι στον χορό και μέσα από αυτόν προσεγγίζω την συμβολή μου σε θεατρικές και άλλες παραστάσεις.
Η σπουδαία χορογράφος και δασκάλα μοντέρνου χορού Μάρθα Γράχαμ (Martha Graham) σε μια συνέντευξή της τον Μάρτιο του 1985 μιλάει για τον χορό και αναφέρει (σε δική μου μετάφραση):
«Κατά την γνώμη μου, το σώμα λέει αυτά που δεν μπορούν να πουν οι λέξεις. Πιστεύω ότι ο χορός ήταν η πρώτη από τις τέχνες. Κάποιος φιλόσοφος έχει πει ότι ο χορός και η αρχιτεκτονική ήταν οι δύο πρώτες τέχνες. Εγώ πιστεύω ότι η πρώτη ήταν ο χορός διότι είναι χειρονομία, είναι επικοινωνία. Αυτό δεν σημαίνει ότι αφηγείται μια ιστορία, αλλά ότι εκφράζει ένα συναίσθημα, μια αίσθηση στους ανθρώπους.
Ο χορός είναι η κρυφή γλώσσα της ψυχής, του σώματος. Ίσως η γλώσσα που δεν θέλουμε να φανερώσουμε.» [1]
Δεν θα ασχοληθούμε με την πρωτιά στις τέχνες. Αυτό που παρουσιάζει ενδιαφέρον για εμάς στα λόγια της Γράχαμ, είναι το σώμα. Το σώμα για την Γράχαμ, είτε είναι σε κίνηση, μετακίνηση ή ακινησία εκφράζει αυτά που δεν μπορούν να πουν οι λέξεις. Σε αντιδιαστολή με το θεατρικό κείμενο, το σώμα του ηθοποιού εκφράζει αυτό που δεν ακούγεται. Για να ειπωθούν, αυτά που δεν εκφράζονται με λέξεις, πρέπει κανείς να δημιουργήσει χώρο και χρόνο ανάμεσα σε αυτές. Στην συνέχεια, το σώμα θα γεμίσει αυτόν τον χώρο και χρόνο με κινήσεις που θα φανερώνουν τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις πληροφορίες που το μυαλό επεξεργάζεται καθώς μιλάμε.
«Το Σώμα Μιλά» λέει η ανθρωπολόγος Λόρνα Μάρσαλ (Lorna Marshall) στο ομώνυμο βιβλίο της. Αυτά που το σώμα λέει, άλλοτε συνάδουν με τα λόγια του χαρακτήρα και άλλοτε όχι. Το σώμα επίσης έχει μνήμη, θυμάται τα βιώματά του και φανερώνει την ιστορία του θέλοντας ή μη. Το σώμα με τις στάσεις του, τις θέσεις που παίρνει στον χώρο, τις κινήσεις και τις χειρονομίες φανερώνει τα βιώματα και την ψυχή του χαρακτήρα. Αν ο χορός λοιπόν είναι η κρυφή γλώσσα της ψυχής, οι ηθοποιοί καλούνται να ερμηνεύσουν με τα σώματά τους τις ψυχές των χαρακτήρων που υποδύονται. Το κινητικό λεξιλόγιο των χαρακτήρων λοιπόν αποτελεί την κρυφή γλώσσα που φανερώνει την ψυχή του έργου. Αυτή είναι και η βασική δουλειά ενός κινησιολόγου, να δώσει μορφή στην ψυχή του έργου, που είναι άυλη, ακριβώς όπως και η κίνηση, και χάνεται από τα μάτια μας την στιγμή που πραγματώνεται.
Πρακτικά αυτή η διαδικασία μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους. Ένας από αυτούς είναι μέσα από μια επιλογή εικόνων και βίντεο. Ας πούμε ένα παράδειγμα ώστε να γίνει αυτό πιο κατανοητό. Τον τρόπο αυτό (επιλογή εικόνων) ακολούθησα στην συνεργασία μου με την σκηνοθέτρια Αλίκη Δανέζη-Knutsen για την παράσταση «Reigen - Δέκα διάλογοι για το σεξ» βασισμένο στο κείμενο «Reigen - Το ερωτικό γαϊτανάκι» του Άρτουρ Σνίτσλερ (Arthur Schnitzler). Το συγκεκριμένο έργο έχει 10 χαρακτήρες όποτε έκανα μια συλλογή φωτογραφιών για τον καθένα ξεχωριστά: την πόρνη, τον στρατιώτη, την υπηρέτρια, τον νέο φοιτητή, την παντρεμένη, τον σύζυγο, το γλυκό κορίτσι, τον ποιητή, την ηθοποιό και τον κόμη. Οι εικόνες αυτές ήταν φωτογραφίες ή γκραβούρες και πίνακες ζωγραφικής που απεικόνιζαν ανθρώπους της εποχής εκείνης που θα μπορούσαν να είναι οι χαρακτήρες του έργου.
Ένας άλλος τρόπος για την έρευνα κινητικού λεξιλογίου ενός χαρακτήρα μπορεί να στηρίζεται στα βασικά στοιχεία της κίνησης, δηλαδή την ένταση, την δυναμική, το βάρος και την ροή της κίνησης, όπως αυτά οριστήκαν από τον χορευτή και χορογράφο Ρούντολφ Λάμπαν (Rudolf Laban) στo σύστημα ανάλυσης της κίνησης Laban Movement Analysis. Άλλοι τρόποι έρευνας κινητικού υλικού μπορεί να περιλαμβάνουν την μίμηση κινήσεων ζώων, στοιχείων της φύσης, μηχανών και άλλων.
Η κινησιολόγος μπορεί να σχεδιάσει, ανάλογα με τις απαιτήσεις του κάθε έργου, τις μεθόδους και τα εργαλεία που θα χρησιμοποιήσει για να μπορέσει το σώμα του ηθοποιού να “μιλήσει” την κρυφή γλώσσα της ψυχής του χαρακτήρα που υποδύεται. Για να μπορέσει όμως ο ηθοποιός να εκφράσει την γλώσσα της ψυχής του χαρακτήρα, θα πρέπει το σώμα του να είναι έτοιμο για αυτήν την διαδικασία. Η προετοιμασία του σώματος αφορά και τις πρόβες και τις παραστάσεις. Στο στάδιο αυτό περιλαμβάνονται συχνά ασκήσεις χαλάρωσης και ενεργοποίησης του σώματος, ασκήσεις ρυθμού, συγκέντρωσης, ανάπτυξης της εμπιστοσύνης και ομαδικότητας. Μέσα από μια σειρά κινητικών ασκήσεων στόχος είναι το σώμα να έρθει σε κατάσταση ικανή να εκφράσει την ψυχή του χαρακτήρα μέσα από την ψυχή του ίδιου του ηθοποιού. Άρα, μέσα από την κίνηση στο θέατρο εκφράζεται η κρυφή γλώσσα της ψυχής του χαρακτήρα καθώς και της ψυχής του ηθοποιού.
Βέβαια, ο χορός δεν αφορά μόνο την έκφραση των συναισθημάτων. Μάλιστα ο Μερς Κάνινγκχαμ (Merce Cunningham), ένας άλλος σπουδαίος Αμερικανός χορευτής και χορογράφος που μαθήτευσε και χόρεψε με την Μάρθα Γκράχαμ, θα υποστηρίξει ακριβώς το αντίθετο. Ο χορός για τον Κάνινγκχαμ σε αντίθεση με την Γκράχαμ δεν αφορά καθόλου την έκφραση του εσωτερικού κρυφού κόσμου του ερμηνευτή. Ο χορός, λέει, είναι η κίνηση στον χώρο και τον χρόνο. «Dance is motion not emotion» (δηλαδή, ο χορός είναι κίνηση και όχι συναίσθημα) έλεγε χαρακτηριστικά. Αντιλαμβανόμενοι τον χορό ως κίνηση στον χώρο και τον χρόνο όπως προτείνει ο Κάνινγκχαμ, μπορούμε να κατανοήσουμε ότι η χορογραφία μιας παράστασης μπορεί να αφορά οτιδήποτε κινείται, μετακινείται ή και τοποθετείται στον χώρο. Αμέσως μπορούμε να φανταστούμε ότι η χορογραφία μπορεί να συμπεριλαμβάνει σκηνικά αντικείμενα, κοστούμια, φώτα, μηχανήματα, ακόμα και τους ίδιους τους θεατές.
Για να γίνει πιο εύκολα αντιληπτό αυτό ίσως έχει ενδιαφέρον να δούμε κάποια ειδικά παραδείγματα που δεν ακολουθούν απαραίτητα την παραδοσιακή θεατρική φόρμα. Για παράδειγμα το έργο TYRESIAS της Ελένης Ξυνογαλά που παρουσιάστηκε στο Ίδρυμα Ευγενίδου στην Αθήνα τον περασμένο Ιούλιο, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα χορογραφίας της σχέσης ενός ρομπότ και μιας χορεύτριας. Το ρομπότ κατασκεύασε η Ελένη Ξυνογαλά, ενώ εγώ ανέλαβα την χορογραφία και την ερμηνεία.
Στην ελληνική μυθολογία ο Τειρεσίας ήταν ένας τυφλός μάντης, ο οποίος για μερικά χρόνια είχε μεταμορφωθεί σε γυναίκα. Ο Τειρεσίας του έργου είναι ένα μη ανθρωπόμορφο ον, που αναπτύσσει μια δυναμική σχέση με έναν άνθρωπο, προσπαθώντας να ξεφύγει από τον δυϊσμό φυσικού και μηχανικού. Καθώς το ρομπότ-Τειρεσίας είναι “τυφλό” δεν μπορεί να αντιληφθεί τις κινήσεις της χορεύτριας, έχει όμως την ικανότητα να αντιλαμβάνεται ήχους που συμβαίνουν γύρω του και αντιδρά σε αυτούς κινούμενο. (Αυτό συμβαίνει επειδή το ρομπότ είναι εξοπλισμένο με μικρόφωνο και μικροϋπολογιστή). Η χορογραφική διαδικασία βασίστηκε στην μελέτη των κινητικών ποιοτήτων και δυνατοτήτων του ρομπότ βάσει των οποίων στην συνέχεια αναπτύχθηκε το κινητικό υλικό. Ο στόχος ήταν η συνομιλία μεταξύ ρομπότ και χορεύτριας μέσω μιας κοινής κινητικής γλώσσας. Το έργο καταγράφηκε με κάμερα 360° και παρουσιάστηκε στο Athens Digital Arts Festival όπου απέσπασε το 3ο βραβείο Περφόρμανς.
Ένα ακόμα χαρακτηριστικό παράδειγμα χορογραφίας που βασίζεται επίσης στην σχέση ανθρώπου και σύγχρονης τεχνολογίας είναι το έργο CyberTouch του Δρ Βασίλη Αγιομυργιαννάκη σε δική μου χορογραφία και ερμηνεία. Σε αυτό το έργο είναι χαρακτηριστική η δυνατότητα που δίνεται μέσω της τεχνολογίας στην χορεύτρια-χορογράφο να ελέγξει κυριολεκτικά μέσω της κίνησης της την μουσική και την εικόνα που προβάλλεται επάνω στο κοστούμι που φοράει. Με αυτόν τον τρόπο η κίνηση έρχεται στο επίκεντρο και η χορογραφία της παράστασης επηρεάζει άμεσα: το υλικό που προβάλλεται, τη μουσική του έργου, την κίνηση της ερμηνεύτριας, καθώς και την κίνηση του κουστουμιού που ταυτόχρονα είναι και η οθόνη προβολής.
Από τα παραπάνω παραδείγματα γίνεται εμφανής η επέκταση των ορίων της χορογραφίας στο θέατρο. Η χορογραφία μπορεί να συμπεριλαμβάνει κοστούμια, σκηνικά, φώτα, μηχανήματα και μουσική, και παρόλο που οι συγκεκριμένες παραστάσεις δεν έχουν παρουσιαστεί σε θεατρική σκηνή, και δεν αποτελούν κλασσικά παραδείγματα θεατρικών έργων, μπορούμε να φανταστούμε ίσως ότι αντίστοιχες εφαρμογές μπορούν να ενταχθούν και στο σύγχρονο θέατρο.
Το τελευταίο παράδειγμα στο οποίο θα ήθελα να αναφερθώ αφορά την δυνατότητα της χορογραφίας να εντάξει σε ένα θεατρικό έργο και τους θεατές. Το συγκεκριμένο παράδειγμα και πάλι δεν έρχεται από τον χώρο του θεάτρου αλλά από τον χώρο των εικαστικών τεχνών. Ο καλλιτέχνης Τίνο Σιγκάλ (Tino Sehgal) είναι ένας από του πιο καταξιωμένους καλλιτέχνες της εποχής μας και χαρακτηριστικό των έργων του είναι ότι δεν περιλαμβάνουν εγκαταστάσεις αλλά αποτελούνται από εφήμερες δράσεις. Μια από τις συνεργασίες μου με τον καλλιτέχνη ήταν για το έργο This progress που παρουσιάστηκε και στην Αθήνα το φθινόπωρο του 2014 στον αρχαιολογικό χώρο της Ρωμαϊκής Αγοράς. Το έργο αυτό αποτελείται αποκλειστικά από περιπατητική φιλοσοφική συζήτηση και χορογραφία. Ο κάθε επισκέπτης καθοδηγείται σε μια προσχεδιασμένη, χορογραφημένη διαδρομή μέσα στον χώρο της ρωμαϊκής αγοράς καθώς σταδιακά αναπτύσσει συζητήσεις με τέσσερις ερμηνευτές διαφορετικών ηλικιών. Η χορογραφία εδώ αφορά την διαδρομή, που ερμηνευτές και επισκέπτες διαγράφουν στον χώρο καθώς και τους τρόπους που με τα σώματά τους οι ερμηνευτές εμμέσως καθοδηγούν τους επισκέπτες, χτίζοντας εμπιστοσύνη και δημιουργώντας στιγμές έκπληξης και ανατροπής. Παρόλο που το κείμενο δεν βασίζεται σε ένα σενάριο και άρα οι ιστορίες που ερμηνευτές και επισκέπτες μοιράζονται είναι προσωπικές και μοναδικές, η χορογραφία είναι πολύ συγκεκριμένη και στην ουσία ορίζει την δομή και την δραματουργία του έργου.
Μέσα από τα παραπάνω παραδείγματα προσπάθησα να σκιαγραφήσω τις διαφορετικές προσεγγίσεις που μπορεί να έχει μια κινησιολόγος ή χορογράφος σε ένα θεατρικό έργο ανάλογα με τις ανάγκες και τις απαιτήσεις που έχει το εκάστοτε έργο. Μέσα από αυτήν την διαδρομή είναι φανερή και η άμεση σχέση της χορογραφίας/κινησιολογίας με το σώμα, την κίνηση, τον χώρο και τον χρόνο καθώς και με άλλες τέχνες όπως η υποκριτική, η δραματουργία, η σκηνογραφία, η μουσική, ο φωτισμός κ.α.
Καθώς γράφω αυτό το κείμενο συλλογίζομαι το πώς αυτή η καταγραφή φαντάζει σαν γράμμα-παρακαταθήκη για το μέλλον, περιγράφοντας επαγγέλματα, καταστάσεις και εργαλεία που ανήκουν σε μιαν άλλη εποχή του παρελθόντος καθώς όλα αυτά σήμερα μπορούμε να τα γιορτάζουμε μόνο στην θεωρία και όχι στην πράξη, αφού ακόμη και την ημέρα θεάτρου τα θέατρα είναι κλειστά.. Ελπίζω όμως πως αυτή την δυστοπία για τις τέχνες και τον πολιτισμό θα την ακολουθήσει μια επαναστατική έκρηξη δημιουργικότητας.
[1] https://archive.nytimes.com/www.nytimes.com/library/arts/033185graham.html
Ενα σύντομο βιογραφικό της Στέλλας Δημητρακοπούλου
Η Στέλλα Δημητρακοπούλου είναι περφόρμερ, χορογράφος και ερευνήτρια του χορού και της περφόρμανς (επιτελεστική τέχνη). Μεγάλωσε στην Αθήνα όπου πήρε το δίπλωμά της στο χορό το 2006, από την σχολή της Δ. Γρηγοριάδου και το πτυχίο Μηχανικού Μεταλλείων Μεταλλουργών το 2010, από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Με την χορηγία του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών σπούδασε στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα ‘Dance-Theatre: The Body in Performance’ της σχολής Trinity Laban στο Λονδίνο, από όπου αποφοίτησε με διάκριση το 2009, και στην συνέχεια εκπόνησε την διδακτορική της διατριβή με θέμα «(Ιl) legitimate Performances: Copying, Authorship and the Canon» (Trinity Laban, Λονδίνο) την οποία ολοκλήρωσε το 2016.
Ως καλλιτέχνης έχει παρουσιάσει έργα της στην Ελλάδα και το εξωτερικό (Μ. Βρετανία, Γαλλία, Νορβηγία, Σουηδία, Κύπρος, Γερμανία). Ως περφόρμερ έχει συνεργαστεί με τους: Dora Garcia (2018), Synthesis 748 (2017), Les Gens d’Uterpan (Documenta 14, 2017), Tino Sehgal (Palais De Tokyo 2016 στο Παρίσι, TATE Modern 2012 στο Λονδίνο), William Hunt (Siobhan Davies Studios 2013, στο Λονδίνο) και άλλους.
Ως καθηγήτρια και δασκάλα χορού έχει διδάξει σε πανεπιστήμια (Τrinity Laban, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), σε εκπαιδευτικά προγράμματα (Workcamp in Athens and Berlin 2015-2018) και φεστιβάλ (Αbundance, Νορβηγία). Ως επιμελήτρια τέχνης το 2017 διοργάνωσε σε συνεργασία με το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, το 2ο Διεθνές Συμπόσιο Performance Philosophy School of Athens.
Επιπλέον εργάζεται ως δραματουργός (Luna Park 2016-2018, A priori dance co. 2017-2019), ως κινησιολόγος (Αλίκη Δανέζη-Knutsen 2018, Womans Hour 2014, Nasreen Baharouni 2014) και ως βοηθός παραγωγής (Luna Park 2016-2018, Anna Adhal 2015, Tino Sehgal 2014).
Τέλος, είναι ιδρυτικό μέλος του ερευνητικού πρότζεκτ ‘Philosophy on our feet’ (2014-σήμερα) το οποίο περιλαμβάνει συμμετοχικά εργαστήρια και σεμινάρια που συνδυάζουν την περφόρμανς με την φιλοσοφία.
Την ακαδημαϊκή και καλλιτεχνική της δουλειά έχουν υποστηρίξει οργανισμοί όπως το ΙΚΥ, το Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού, το ARTWORKS (ΙΣΝ), το Ίδρυμα Ι.Φ. Κωστοπούλου, ο Οργανισμός ΝΕΟΝ και το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα DanceWEB.
