πρώτη χρηματοπιστωτική κρίση του τότε παγκοσμιοποιημένου κόσμου, ήταν αρκετά να βγάλουν την αμερικανική οικονομία από την ύφεση αφενός, αφετέρου όχι ικανά να αποτρέψουν την κατάρρευση της δημοκρατίας στην Ευρώπη.

Αυτός ο νομοθετικός διαχωρισμός (η απαγόρευση) μεταξύ επενδυτικής και σπεκουλαδόρικης δραστηριότητας των τραπεζών που θέσπισαν οι παραπάνω βουλευτές, διήρκησε για παραπάνω από 60 χρόνια. Το 1998 όμως τρεις Ρεπουμπλικάνοι βουλευτές, οι Gramm, Leach και Bliley καταργούν αυτόν τον διαχωρισμό και ελευθερώνουν εκείνον τον παράγοντα που θα μπορούσε σε λίγο χρόνο να τινάξει ξανά το σύστημα στον αέρα. Από μόνος του όμως ήταν ικανός;

Το παιχνίδι

Ο I. Wallerstein στην ανάπτυξη της θεωρίας του για το παγκόσμιο σύστημα και ιδιαίτερα για την θεωρία της εξάρτησης περιγράφει πως το διεθνές καπιταλιστικό σύστημα είναι οργανωμένο σε κέντρο και περιφέρεια. Οι ανεπτυγμένες χώρες βρίσκονται στο κέντρο και οι υπανάπτυκτες στην περιφέρεια. Οι χώρες του πυρήνα συγκεντρώνουν την ισχύ (κάθε είδους, στρατιωτική, οικονομική) και διαχέουν την επιρροή τους στην περιφέρεια. Οι αναπτυγμένες χώρες μέσω των πολυεθνικών τους αλλά και άλλων εξουσιαστικών μηχανισμών καθώς και του ελέγχου των ελίτ χωρών της περιφέρειας έχουν οδηγήσει τις τελευταίες σε πολιτική και οικονομική εξάρτηση από την οποία ωφελούνται και γι' αυτό τη συντηρούν.

Πως επωφελούνται; Μεταφέροντας πόρους στις ελλειμματικές οικονομίες μέσω ενός μηχανισμού ανακύκλωσης πλεονασμάτων κατά τον οποίο γίνεται μια ροή χρημάτων (των πλεονασμάτων) από τις χώρες του πυρήνα στις περιφερειακές χώρες (τις ελλειμματικές) με κάθε μορφή, από παραγωγικές επενδύσεις έως αναπτυξιακά προγράμματα. Η ροή όμως αυτή γίνεται με τέτοιο τρόπο ώστε οι αναπτυσσόμενες να αναπτύσσονται μόνο κατ' εικόνα των ανεπτυγμένων αλλά δίχως να μπορούν να ξεφύγουν από τον φαύλο κύκλο λόγω του ότι οι επενδύσεις δεν αφορούν τομείς της οικονομίας που συμβάλλουν στην έξοδο από αυτόν, όπως βαριά βιομηχανία. Οι επενδύσεις κυρίως αφορούν μεταποίηση προϊόντων. Σε συνδυασμό δε με την ανάγκη για έτοιμα προϊόντα και απομύζηση των εθνικών πόρων και πρώτων υλών οι χώρες αυτές εισάγουν πάντα και καταγράφουν πάντα ένα ελλειμματικό ισοζύγιο πληρωμών. Παρόλα αυτά μέσω της ροής χρημάτων και της παραπάνω διαδικασίας οι χώρες του πυρήνα πουλούν τα προϊόντα τους και οι χώρες της περιφέρειας γεύονται τα ψίχουλα.

Οι παίκτες

Υπάρχουν όμως και φορές όπου με λελογισμένη χρήση αυτών των πενιχρών κεφαλαίων που συγκεντρώνουν οι ελλειμματικές χώρες είναι δυνατόν μεταξύ άλλων λόγων να μεταπηδήσουν στον πυρήνα ή τουλάχιστον σε μια ενδιάμεση κατάσταση (ημι-περιφέρεια). Η Ελλάδα ήταν ίσως μια από αυτές που με τη βοήθεια της ΕΕ, κυρίως για τους δικούς της λόγους οι οποίοι δεν ήταν ξέχωροι από εκείνους της άλλης πλευράς του Ατλαντικού βρέθηκε στις 30 πιο ανεπτυγμένες χώρες του κόσμου.

Τι σήμαινε αυτό; Φθηνό χρήμα για την χρηματοδότηση των ελλειμμάτων της και εξυπηρέτησης του δημοσίου χρέους της. Γιατί; Διότι ο μόνος τρόπος στο σύγχρονο καπιταλιστικό σύστημα για να χρηματοδοτηθεί ένα κράτος είναι οι αγορές ομολόγων. Οι επενδυτές (hedge funds) λειτουργούν με την πεποίθηση πως ο εκδότης των ομολόγων θα τα αποπληρώσει. Έτσι τοποθετούν τα χρήματά τους φθηνά αφού το ρίσκο είναι μηδαμινό σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη επένδυση (παραγωγική δραστηριότητα). Ωστόσο όμως τα κράτη δεν έχουν όλα την ίδια πιστοληπτική αξιολόγηση βάσει της οποίας οι επενδυτές επενδύουν τα χρήματά τους και την οποία έχουν αναλάβει ιδιωτικές εταιρείες κυρίως στις ΗΠΑ (οίκοι πιστοληπτικής αξιολόγησης κρατών) στο πλαίσιο της ελευθερίας του λόγου (Αμερικανικό Σύνταγμα).

Όμως οι αγορές δεν είναι τόσο έξυπνες. Δεν είναι όμως και χαζές. Παρόλο που οι οίκοι διαμορφώνουν ατύπως μια κατάσταση, λόγω του ότι έχουν αποτύχει σε πολλές εκτιμήσεις τους, οι επενδυτές δεν εξαρτούν πάντα τις τοποθετήσεις των χρημάτων τους από αυτούς. Η Ελλάδα στο πλαίσιο της ελλειμματικής της θέσης αλλά και του γεγονότος ότι δανειζόταν φθηνά (οξύμωρο ε;) και εξαιτίας του ότι την τελευταία τουλάχιστον δεκαετία λειτουργούσε με έναν επίσης οξύμωρο τρόπο έφτασε στο σημείο να λάβει μια απόφαση. Θα μείνει στον πυρήνα (την ημι-περιφέρεια) ή θα μεταπηδήσει στην περιφέρεια;

Όσο είχε την εύνοια των αγορών και δανειζόταν φθηνά, οι κυβερνήσεις αποφάσισαν να κατανείμουν τους οικονομικούς πόρους (και αυτό είναι ξεκάθαρα ζήτημα πολιτικής κατεύθυνσης) σε καταναλωτικές δαπάνες και διόγκωση εκείνου του μέρους του κράτους που δεν αφορά την επένδυση σε ανθρώπινο δυναμικό. Η κρατικοδίαιτη οικονομία με μεγάλες δόσεις διασπάθισης του δημοσίου πλούτου από την συντριπτική πλειοψηφία των διαχειριστών του πλούτου σε εθνικό και εκάστοτε τοπικό επίπεδο οδήγησε στο να αποκαλυφθεί το πρόσωπο της Γοργώς. Πως; Μα αφού συμμετέχουμε σε εκείνον τον θεσμό από τον οποίο απολαμβάναμε την ανακύκλωση των πλεονασμάτων. Την ΕΕ.

Οι κανόνες

Αυτοί που φωνάζουν τώρα είναι εκείνοι που ψήφισαν για την συμμετοχή μας σε κάθε στάδιο ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Η τελευταία συνθήκη της ΕΕ (ΣΛΕΕ) αναφέρει πως όταν τα κράτη μέλη αντιμετωπίζουν ελλείμματα τότε πρέπει να λαμβάνουν μέτρα να τα μειώνουν. Εάν αυτό δεν συμβεί τότε υπάρχουν κυρώσεις. Αναφέρομαι στα λεγόμενα του Άρθρου 126 κυρίως στην παράγραφο 9 και 11. Μα θα πει κανείς πως συμμετέχουμε σε ένα θεσμικό σύστημα που από τη μία έχει τέτοιες υποχρεώσεις; Αναρωτήθηκε κανείς τόσο καιρό για τα δικαιώματα που παρείχε; Την πρόσβαση σε πάμφθηνο χρήμα από τις αγορές ομολόγων τις οποίες δεν ενδιέφερε το τι θα το κάνει η Ελλάδα, αρκεί να το αποπληρώνει στην ώρα του; Τα κράτη όπως έγινε κατανοητό δεν δανείζουν δίχως να ενδιαφέρονται για το τι θα κάνουμε τα δανεικά. Γιατί; Πολύ απλά γιατί είναι χρήματα των δικών τους φορολογουμένων που πρέπει να δικαιολογηθούν.

Όταν αποκόπτεσαι από τις αγορές ομολόγων τότε προσφεύγεις στους δημόσιους διεθνείς δανειστές. Είτε είναι κράτη είτε διεθνείς οργανισμοί. Γι' αυτό έγιναν οι τελευταίοι. Για να συντονίζουν αυτές τις δραστηριότητες. Το ΔΝΤ είναι ο μοναδικός. Είμαστε μέλος. Έχουμε δικαιώματα και υποχρεώσεις. Το δικαίωμα (όχι την υποχρέωση) να προσφύγουμε εάν ποτέ αποκοπούμε από τις αγορές αλλά και την υποχρέωση να εφαρμόσουμε τη συνταγή που προβλέπει το δίκαιό του που μας δεσμεύει. Μήπως δεν ήξερε η προηγούμενη κυβέρνηση το είδος της συνταγής του ΔΝΤ; Ο μηχανισμός που στήθηκε για να μην πτωχεύσουμε ατάκτως μπορεί να είναι κοινός με την ΕΕ, αφού σ' αυτή ανήκουμε στο πλαίσιο της νομισματικής πολιτικής και εφόσον δεν μπορούσε να εφαρμόσει τις αμιγώς δικές του συνταγές υποτίμησης και αύξησης της ανταγωνιστικότητας το ΔΝΤ προκειμένου να ανακτήσουμε αξιοπιστία κατ' αυτούς και να βγούμε στις αγορές ομολόγων ξανά, αλλά η ΕΕ συμμορφώθηκε με τις πολιτικές του ΔΝΤ και όχι το αντίστροφο.

Λιτότητα έναντι ανάπτυξης

Η άποψη που κυριάρχησε εκείνη την περίοδο ήταν εκείνη της εφαρμογής της πολιτικής λιτότητας. Αυτή η πολιτική είχε δοκιμαστεί στο πρόσφατο παρελθόν σε μια άλλη ανεπτυγμένη οικονομία, τον Καναδά, από τον τότε Πρωθυπουργό, τον P. Martin, και η οποία απέδωσε. Προφανώς γιατί λειτουργούσε η οικονομία, διότι η ανεργία δεν ήταν υψηλή αλλά και επειδή ο Καναδάς είχε άριστη πιστοληπτική αξιολόγηση και δανειζόταν φθηνά από τις αγορές. Σε εμάς όμως; Μα αφού δεν συνέτρεχαν τα παραπάνω, γιατί έγινε κάτι τέτοιο αποδεκτό από την κυβέρνηση που ανέλαβε μόνη της τη διαχείριση της κρίσης;

Σήμερα έγινε κατανοητό πως δεν πρόκειται να βγούμε στις αγορές εάν δεν γίνουμε κοινωνοί δύο πραγμάτων. Σε εσωτερικό επίπεδο μεταρρυθμιστές της δομής της οικονομίας μας αλλά και θεσμικής θωράκισής της στον καταλύτη των καταστροφών που νομοθετικά θέσπισαν οι κυβερνήσεις στην Ελλάδα από το 2003 και μετά, σε εξωτερικό επίπεδο αποδέκτες ενός αναπτυξιακού πακέτου, αντίστοιχου του σχεδίου Marshall που μέσω του δικού μας New Deal ή και στα πλαίσια του πακέτου θα επιτύχουμε θετικούς ρυθμούς ανάπτυξης. Το πώς θα αξιοποιήσουμε αυτούς τους καρπούς στη συνέχεια για να σταθεροποιήσουμε τη χώρα στην ημι-περιφέρεια και να φύγουμε επιτέλους από το μάτι του κυκλώνα είναι ζήτημα πολιτικής. Εθνικής πολιτικής.

Οι παράλληλες πολιτικές που πιθήκισαν οι προηγούμενες κυβερνήσεις (βλέπε την μίμηση των καταστροφικών νόμων όπως τον 3156/2003) από το εξωτερικό, όπως η τιτλοποίηση και η μόχλευση, δύο διαδικασίες που τίναξαν το διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα στον αέρα και οδήγησαν κυβερνήσεις να καλύψουν με δημόσιο χρήμα τις απώλειες του ιδιωτικού χρήματος των καταθετών, εξαιτίας των τραπεζιτών και των τοξικών τους δραστηριοτήτων, και οδήγησαν σε κρατικά ελλείμματα και αύξηση του κόστους δανεισμού, αφού μειώθηκε η πιστοληπτική αξιολόγηση, πρέπει να περιοριστούν. Να αναθεωρηθούν, να θωρακιστεί η κοινωνία έναντι της πτωχοτραπεζοκρατίας. Στις ΗΠΑ κάποιοι αφέθηκαν να πτωχεύσουν όπως η Lehman Brothers όπως τους έπρεπε ενώ κάποιοι τέθησαν υπό επιτροπεία όπως η Fannie Mae και Freddie Mac συμμορφούμενοι ξανά με τον πρέπον ρόλο τους, τέλος κάποιοι συγχωνεύτηκαν (Bear Stearns). Εδώ τι γίνεται; Κούρεμα (PSI) με χρήματα πολιτών και μάλιστα δίχως δικαίωμα ψήφου!

Ο ηγεμόνας και το παιχνίδι του

Αυτή τη στιγμή που μιλάμε έγινε κατανοητό πλήρως σε επιστημονικό επίπεδο πως η πολιτική λιτότητας απέτυχε. Ανερχόμενη επικροτούμενη σκέψη είναι η επανάληψη ενός μηχανισμού ανακύκλωσης πλεονασμάτων. Πιο συγκεκριμένα σε ότι αφορά εμάς η εκπόνηση μιας αναπτυξιακής στρατηγικής στην οποία θα γίνουμε κοινωνοί. Πολύ απλά ποιος θα αγοράζει τα προϊόντα του πυρήνα; Όμως... ο πυρήνας άραγε, που θέλει να ανακυκλώσει τα πλεονάσματά του; Κανονικά, θα περίμενε κανείς σε ευρωπαϊκό επίπεδο, στις ελλειμματικές χώρες. Όμως η Γερμανία θέλει μόνο ηγεμονικό ρόλο στην Ευρώπη; Αν ναι τότε γιατί δεν ξεκινούσε προτού αρχίσει να καταρρέει και η ίδια η κυβέρνησή της; Μήπως σκέφτηκε να παίξει ηγεμονικό ρόλο σε διεθνές επίπεδο, και να ανακυκλώσει τα πλεονάσματά της σε ελλειμματικές χώρες άλλων περιοχών του πλανήτη; Μήπως σ' αυτό συνέβαλλε και το μηδενικό κόστος δανεισμού της ως δείκτης; Δύο πράγματα όμως δεν υπολόγιζε. Πως στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού διανύουν τον δικό τους αιώνα. Τον Αμερικανικό αιώνα και πως δεν θα αφήσουν κανέναν να το αμφισβητήσει. Άλλωστε η Κίνα προσγείωσε ομαλά τη Γερμανία. Είπε πως δεν πρόκειται να επενδύσει φέτος στην Ευρώπη ούτε ένα δολάριο λόγω της κατάστασης. Επενδύει τα πάντα στον ηγεμόνα. Τις ΗΠΑ. Ο άλλος παράγοντας είμαστε εμείς τους οποίους εύλογα δεν συμπαθεί... Εμείς, η χώρα της μυθολογίας, έσπασε το μύθο πως τα ανεπτυγμένα κράτη δεν πτωχεύουν. Με δική μας ευθύνη αφενός, εξαιτίας όμως της επιπόλαιας κατασκευής της ΟΝΕ αφετέρου.

Έτσι αφού προσπάθησε να λύσει το τελευταίο πρόβλημα μέσω των μηχανισμών σταθερότητας στα πλαίσια της ΕΕ, είδε πως είναι ανέφικτο να γίνει ηγεμόνας εκτός Ευρώπης... δεν μπορεί. Μπορεί να θωρακίστηκε κάπως η ευρωζώνη αλλά δεν είναι αρκετά αυτά για να μπορέσει να αποσβέσει μια δική μας έξοδο από το ευρώ. Όχι μόνο λόγω των υπολογισμών που κάνει το Διεθνές Χρηματοπιστωτικό Ινστιτούτο για τη χασούρα της Γερμανίας εφόσον γυρίσουμε στη δραχμή και παρασύρουμε μαζί μας τις άλλες προβληματικές οικονομίες του νότου, αλλά γιατί ένας ηγεμόνας με διεθνείς διαστάσεις πλέον πρέπει να μπορεί να στηρίξει σε όρους σκληρής ισχύος το διεθνές σύστημα. Και αυτό μόνο οι ΗΠΑ μπορούν να κάνουν δυστυχώς ή ευτυχώς.

Ο τρίτος δρόμος διεθνώς

Η εναλλακτική αυτή τη στιγμή είναι μόνο η πίεση για την λειτουργία ενός μηχανισμού ανακύκλωσης πλεονασμάτων που θα εξυπηρετήσει αφενός τις ελλειμματικές οικονομίες, αφετέρου θα διατηρήσει στη θέση τους τις πλεονασματικές, όπως τη Γερμανία. Οι ΗΠΑ δεν έγιναν ηγεμόνας μόνο από τον παραπάνω μηχανισμό. Όχι μόνο με την ήπια ισχύ αλλά και με την σκληρή, κάτι που η Γερμανία νόμισε πως δεν μετρά πλέον στον σύγχρονο κόσμο. Στο νέο όμως αυτό μήκος κύματος η Ελλάδα πρέπει να παίξει το ρόλο της όσο καλύτερα γίνεται. Εάν δεν κατορθώσουμε να γίνουμε μέρος της λύσης, διεκδικώντας στο μέτρο του δυνατού και με πλεονέκτημα την υφιστάμενη κατάσταση, τότε μπορεί να γονατίσει η Γερμανία αφού θα εξαναγκαστεί να πληρώσει παραπάνω αλλά κι εμείς θα μεταπηδήσουμε και θα παραμείνουμε τουλάχιστον για τον αιώνα που διανύουμε στους υποανάπτυκτους. Και όλα αυτά με φόντο την δικαιολογημένη αγανάκτηση της Βραζιλίας στη Σύνοδο των G20 που με καλύτερη πιστοληπτική αξιολόγηση δανείζεται πολύ πιο ακριβά από εμάς και αναρωτιέται για τα «παιχνίδια που παίζουμε οι δυτικοί μεταξύ μας» αλλά και την ψήφιση από το Κογκρέσο των ΗΠΑ νόμο που θα απαγορεύεις τις τελευταίες να ψηφίζουν, σε διεθνείς οργανισμούς που ανήκουν, θετικά υπέρ της διάσωσης χωρών που αδυνατούν να αποπληρώσουν τα δανεικά τους. Και όλα αυτά δίχως να παραβλέπουμε το 1 δις παιδιών που λιμοκτονούν στην Αφρική και την επιβαλλόμενη μη διακριτική μεταχείριση σε όλα τα μέλη ενός οργανισμού από τον ίδιο. Η αλληλεγγύη δυστυχώς δεν είναι νομική έννοια, για να μην αγνοούμε και το παίγνιο.

Τέλος όπως θα εξειδικεύσω σε επόμενα άρθρα, πρότυπα Ισημερινού για διαγραφή χρεών, Βενεζουέλας για σύστημα υγείας και πρόνοιας αλλά και καταγγελίες με νομικές έννοιες, μόχλευση καταθέσεων για ανάπτυξη, κρατικοποίηση τραπεζών εφόσον παραμένουμε στην ΕΕ και ποσοτική μείωση, άνευ προηγούμενης χάραξης στρατηγικής, των αμυντικών δαπανών κτλ. μας οδηγούν λίγο πιο γρήγορα στην απομόνωση και την κατάταξη στους υπανάπτυκτους. Στους τελευταίους οδηγούμαστε όμως και, από άλλο δρόμο, παραμένοντας τρόφιμοι ενός πολιτικού και κομματικού συστήματος της δεξιάς, σάπιου και άκρως υπεύθυνου για την κατάντια και τα δεινά τα οποία βιώνουμε. Όπως είπε και ο A. Einstein ο κύριος υπεύθυνος για την ηγεμονική παντοδυναμία των ΗΠΑ σήμερα, ένα πρόβλημα δεν μπορεί να επιλυθεί από το επίπεδο σκέψης το οποίο το δημιούργησε.