είναι μείζονος ψυχικής σημασίας. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι δυσκολεύονται να διαχειριστούν τις αιφνίδιες αλλαγές που επιφέρουν τα οριζόντια οικονομικά μέτρα χάνοντας έτσι την εμπιστοσύνη τους, την αίσθηση σταθερότητας και ασφάλειας.
Όταν ένα άτομο νιώθει ότι δεν ελέγχει τα γεγονότα της ζωής του και ασθάνεται έρμαιο των κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών, τότε περιέρχεται σε καταστάσεις απόγνωσης, πανικού και απελπισίας που μπορεί να εκδηλωθούν με κατάθλιψη ή επιθετικότητα.
ΑΠΩΛΕΙΑ

Ο ψυχισμός μας αυτή την εποχή χαρακτηρίζεται από αίσθημα ανασφάλειας για το παρόν και το μέλλον μας. Η προοπτική μιας πιθανής καταστροφής (απώλεια κάθε είδους κεκτημένου ή και συνήθειας), όπως αυτή τη στιγμή διαγράφεται, διαταράσσει την ομαλή καθημερινή λειτουργικότητά μας, αναστατώνει τα συναισθήματα, αποδιοργανώνει την σκέψη και τη συμπεριφορά μας, μειώνει την αυτοεκτίμηση μας και έχει σοβαρή επίπτωση στην προσωπική και κοινωνική μας ζωή.

Η νέα αυτή κατάσταση προκαλεί ανασφάλεια αλλά και την αίσθηση περιορισμού των δυνατοτήτων μας. Ακόμη και άνθρωποι που δεν έχουν πληγεί ακόμη άμεσα από την κρίση, υπό την απειλή μιας πιθανής απώλειας της εργασίας τους, μπορεί να διαταραχθούν και να εμφανίσουν αγχωτικά και μελαγχολικά συμπτώματα.

Οι αντιδράσεις μας σ' αυτό το αίσθημα της απώλειας χαρακτηρίζονται από τα ακόλουθα στάδια, όπως και στο πένθος:

• Άρνηση - (Αποκλείεται !!! – το άτομο αρνείται να δεχτεί τη νέα κατάσταση και εξακολουθεί να συμπεριφέρεται όπως και πριν)
• Θυμός - (Είναι άδικο, γιατί να συμβαίνει αυτό σ' εμένα!! – το άτομο επηρεάζεται άμεσα από τα νέα μέτρα, ο κίνδυνος γίνεται περισσότερο υπαρκτός)
• Διαπραγμάτευση – (Τουλάχιστον να μη μου συμβεί κάτι άλλο κακό, δεν θα το αντέξω!! – αλλαγή στη στάση ζωής, προσπάθεια προσαρμογής στη νέα κατάσταση)
• Κατάθλιψη - (Δεν έχω πλέον άλλες ελπίδες!! – το άτομο πιστεύει πως δεν θα ξεπεράσει την απώλεια και οδηγείται σε παραίτηση)
• Αποδοχή – (Εντάξει, με το πέρασμα του χρόνου όλα θα πάνε καλύτερα!! – η αποδοχή της νέας πραγματικότητας σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο).

ΑΝΕΡΓΙΑ

Η μεγαλύτερη απώλεια που μπορεί να βιώσει κάποιος σε περιόδους οικονομικής ύφεσης είναι η ανεργία. Σύμφωνα με έρευνα του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης που δημοσίευσαν οι Financial Times η ανεργία σε ποσοστό 25% συνδέεται τόσο με τη νοσηρότητα όσο και τη θνησιμότητα των πληθυσμών που πλήττονται οικονομικά. Η οικονομική κρίση σε 26 χώρες της Ευρώπης από το 1970 έως το 2007 συνδέεται με σημαντική αύξηση στις ψυχικές διαταραχές και στον αλκοολισμό.
Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα καταγράφηκαν πιο έντονα συμπώματα στρες και δυσφορίας σε αυτούς που ζούσαν υπό την απειλή της απόλυσης, παρά σε όσους πραγματικά απολύθηκαν.
Κι αυτό διότι είτε με την απώλεια της εργασίας (ανεργία) είτε με την εργασιακή ανασφάλεια πλήττονται το ίδιο δύο βασικές παράμετροι της εργασίας, το ατομικό εισόδημα και το εργασιακό status (Probst, 2005). Η μείωση του ατομικού εισοδήματος αφορά τόσο στην ανέχεια, την αντικειμενική ανικανότητα εκπλήρωσης των τρεχουσών οικονομικών υποχρεώσεων, όσο και στην οικονομική πίεση, την υποκειμενική αίσθηση ανεπάρκειας του εισοδήματος.
Έτσι λοιπόν ερμηνεύεται το καθολικό πλέον αίσθημα άγχους που χαρακτηρίζει μια κοινωνία με οικονομική κρίση, όπως της Ελλάδας. Αν και επηρεάζονται περισσότερο τα φτωχότερα στρώματα και οι άνεργοι, το άγχος και το εργασιακό στρες επηρεάζουν εξίσου και το υπόλοιπο, οικονομικά ισχυρότερο κομμάτι του πληθυσμού.

Τα νέα οικονομικά δεδομένα λοιπόν οδηγούν στην κατάρρευση ενός ολόκληρου συστήματος μέσα στο οποίο έχουμε μάθει να λειτουργούμε τα τελευταία χρόνια.
Τρόποι συμπεριφοράς που πριν ήταν αποδεκτοί, αποδεικνύονται πλέον ανεπαρκείς να μας βοηθήσουν.
Πολλοί άνθρωποι, εθισμένοι σ' έναν καταναλωτικό τρόπο ζωής, ακόμη κι αν τα χρήματα που παίρνουν είναι αρκετά για να καλύψουν τις ανάγκες τους, με τη σκέψη και μόνο ότι θα στερηθούν τη δυνατότητα του «shopping therapy», βυθίζονται σε απελπισία. Η νέα κατάσταση δεν τους δίνει πλέον τη δυνατότητα να διαχειριστούν τα αρνητικά συναισθήματα μέσω της κατανάλωσης, αφού δεν έχουν μάθει να αντλούν ικανοποίηση και χαρά από άλλες αξίες.
Πώς επομένως να μην πληγεί η αυτοεκτίμησή μας, όταν έχουμε μεγαλώσει σε μια κονωνία με κύριο motto το «Καταναλώνω άρα υπάρχω;»

ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ

Αποτελέσματα ερευνών έχουν δείξει ιδιαίτερα υψηλή συσχέτιση ανάμεσα στην αύξηση της κατάθλιψης, των αποπειρών αυτοκτονίας και της αυτοκτονίας με την ανεργία και την εργασιακή ανασφάλεια.
Σε έρευνα του Πανεπιστημίου Κέιμπτριτζ σε ευρωπαϊκές χώρες, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, παρατηρήθηκε ότι το 2008 σημείωσαν άνοδο τόσο τα ποσοστά της ανεργίας όσο και οι αυτόχειρες. Συγκεκριμένα φάνηκε ότι η άνοδος της ανεργίας κατά 3% συνδέεται με αύξηση στις αυτοκτονίες κατά 4,45% για τις ηλικίες κάτω των 65.
Το φαινόμενο βέβαια δεν είναι καινούριο, αφού ήδη από το 1998 έκανε την εμφάνισή του στη Νότιο Κορέα. Εκεί εκατοντάδες εργάτες έχασαν τη δουλεία τους λόγω οικονομικής κρίσης, αυτοκτόνησαν και σε πολλές περιπτώσεις παρέσυραν μαζί τους και τα μέλη της οικογένειας τους. Το φαινόμενο αυτό εμφανίζεται πλέον στη διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία με τον όρο «IMF suicides» - «αυτοκτονίες του ΔΝΤ».
Οι αυτοκτονίες βέβαια ως συμβάντα είναι πιο σπάνια σε σχέση με την μεγαλύτερη αύξηση που παρατηρείται στις απόπειρες αυτοκτονίας και στα κρούσματα κατάθλιψης.

Η κατάθλιψη δεν παρουσιάζεται απλά ως κακή διάθεση, αλλά ως μια έντονη και γενικευμένη ασθένεια με κύρια χαρακτηριστικά που επιμένουν και συνοδεύονται από έκπτωση της επαγγελματικής και κοινωνικής λειτουργικότητας:
• Αρνητικό συναίσθημα, λύπη και ανηδονία.
• Αρνητική οπτική για τα πράγματα – και ιδίως για το μέλλον.
• Αρνητικές σκέψεις, καταστροφολογία.
• Αίσθημα γενικευμένου φόβου.
• Παθητική συμπεριφορά και απόσυρση από συνήθεις δραστηριότητες.
• Απώλεια κίνητρων και ενδιαφέροντος (σκέψεις για αυτοκτονία).
• Ενοχλήσεις στο αυτόνομο νευρικό σύστημα, όπως απώλεια όρεξης, κόπωση, αϋπνία.
• Σωματικές ενοχλήσεις, πονοκέφαλος, δυσκολία στην αναπνοή.

ΑΓΧΟΣ

Το άγχος είναι μία άλλη ψυχική κατάσταση που χαρακτηρίζει αυτή την εποχή όλους μας. Άγχος ουσιαστικά είναι η στρατηγική που αναπτύσσει ο ανθρώπινος οργανισμός προκειμένου να αντιδράσει - να προσαρμοστεί – να αμυνθεί σε εξωτερικές επιδράσεις (ερεθίσματα, αλλαγές, απειλές). Αποτελεί ένα σύνηθες φαινόμενο, αν και δυσάρεστο.
Το άγχος λοιπόν ως μηχανισμός επιβίωσης προετοιμάζει τον οργανισμό μας να δώσει μία μάχη ή να τραπεί σε φυγή.

Στην περίπτωση του οικονομικού άγχους, πρόκειται για μία κατάσταση πιο «ύπουλη» και ψυχοφθόρα, αφού η απειλή είναι «μη ορατή» στα μάτια μας (δεν ξέρουμε τι θα γίνει στο μέλλον), συνεχής και παρατεταμένη σε διάρκεια, απειλώντας το ένστικτο της επιβίωσης μας.
Το παρατεταμένο λοιπόν και οξύ άγχος που βιώνουμε, καθώς δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί, σιγά σιγά μας οδηγεί σε «απόσυρση» από την πάλη για επιβίωση και μας παθητικοποιεί, καθιστώντας μας αδύναμους να αμυνθούμε.

Το άγχος παρουσιάζεται με τα εξής συμπτώματα:
Στο σώμα:
– Ευαισθησία ανοσοποιητικού συστήματος
– Μυο-σκελετικοί πόνοι
– Προβλήματα μνήμης
– Κόπωση
– Πονοκέφαλος – Ζάλη
– Ταχυκαρδίες – Αρρυθμίες
– Αναπνευστικά προβλήματα– άσθμα
– Δερματοπάθειες – έκζεμα
– Πεπτικές διαταραχές

Στο συναίσθημα:
– Κατάθλιψη
– Κυκλοθυμία
– Συναισθηματική κόπωση
– Απομόνωση
– Υπερδιέγερση
– Εκνευρισμός
– Φόβος

Στη συμπεριφορα:

– Εριστικότητα (συγκρούσεις)
– Έλλειψη κοινωνικότητας
– Απάθεια
– Έλλειψη συνέπειας (ψέματα)
– Μείωση απόδοσης
– Κατανάλωση αλκοόλ & τσιγάρου (εθισμοί)
– Βανδαλισμοί, φωνές

Στη σκέψη:

– Αδυναμία συγκέντρωσης
– Αρνητικές σκέψεις
– Αναποφασιστικότητα
– Βιαστικές αποφάσεις
– Βραχυπρόθεσμη και όχι μακροπρόθεσμη σκέψη
– Λανθασμένη κρίση

Αντιμετώπιση

Επειδή λοιπόν η οικονομική κρίση ως συνθήκη που μας προκαλεί όλα αυτά τα προβλήματα δεν διαφαίνεται να αλλάζει άμεσα, χρειάζεται να βρούμε τρόπους να είμαστε καλά, υγιείς και ισορροπημένοι μέσα σ' αυτή. Χρειάζεται να διατηρήσουμε την ψυχραιμία μας, να σκεφτόμαστε αισιόδοξα αντικαθιστώντας τον αρνητισμό και την καταστροφολογία με έναν περισσότερο ρεαλιστικό τρόπο σκέψης. Χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ωραιοποίηση της υπάρχουσας κατάστασης, αλλά καθορισμός της πραγματικής διάστασης των προβλημάτων και ανεύρεση πρακτικών λύσεων.

Εστιάζοντας στην πρακτική λύση των προβλημάτων, εντοπίζουμε τις πραγματικές μας ανάγκες και σχεδιάζουμε ενέργειες και δράσεις που αυξάνουν την αίσθηση ελέγχου στις καταστάσεις που βιώνουμε.

Αντίθετα, η καταστροφολογία, η μειωμένη αυτοεκτίμηση - η υποτίμηση των ατομικών ικανοτήτων, ο πανικός και η αβεβαιότητα μας αποπροσανατολίζουν από τον εποικοδομητικό σχεδιασμό και δεν μας αφήνουν να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα, που στις περισσότερες περιπτώσεις δεν δημιουργήσαμε οι ίδιοι στον εαυτό μας αλλά μας επιβλήθηκαν. Χρειάζεται δηλαδή να υιοθετήσουμε έναν πιο ορθολογικό τρόπο σκέψης αντιπαραβάλλοντάς τον στη συναισθηματική αντίδραση του άγχους που παρασύρει αρνητικές σκέψεις και συναισθήματα.

Η ψυχική μας θωράκιση απέναντι στην οικονομική κρίση έγκειται στην υιοθέτηση ενός νέου τρόπου σκέψης και δράσης που μας καθιστά δυνατούς να αντιμετωπίσουμε όποια δυσκολία. Καθώς είναι δεδομένο ότι αυτό που τώρα ονομάζουμε οικονομική κρίση, κατάθλιψη, άγχος ή οτιδήποτε άλλο ποτέ δεν θα πάψει να υπάρχει στην ζωή μας.
Δεν είναι επομένως μόνο οι εκάστοτε δυσάρεστες καταστάσεις που μας ταράζουν αλλά και ο τρόπος που εμείς τις ερμηνεύουμε και τις αντιμετωπίζουμε.

είναι Ψυχολόγος Α.Π.Θ – MSc Δ/ση Ανθρώπινου Δυναμικού*
e. Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.