όταν ο Πάπας Ουρβανός Β' πρότεινε το 1095 μια χριστιανική σταυροφορία κατά των μουσουλμάνων που είχαν καταλάβει τους Αγίους Τόπους. Στις συμμετέχουσες οπλισμένες συμμορίες υποσχέθηκε σωτηρία από την αμαρτία και αιώνια ζωή. Στη σύνοδο της Πιατσέντζα συγκεντρώθηκαν σχεδόν 35.000 άνθρωποι. Οι περισσότεροι από αυτούς ήταν απλοί άνθρωποι, ανάμεσά τους όμως βρίσκονταν και 4.000 κληρικοί. Ένας ισχυρός στρατός ήταν έτοιμος στο σωστό τόπο, μέσω του οποίου κάποιος μπορούσε να εξασκήσει μεγαλοϊδεατική πολιτική.
Ο Πάπας Ουρβανός Β' επιστράτευσε ακόμη και τον απεσταλμένο του βυζαντινού αυτοκράτορα Αλεξίου Α' Κομνηνού, ο οποίος ανάφερε ότι Μουσουλμάνοι σάρωσαν τη Μικρά Ασία και βρίσκονταν λίγο πριν την Κωνσταντινούπολη. Επομένως, ήταν αναγκαία η στρατιωτική βοήθεια για τους χριστιανούς της Ανατολής – μια προσπάθεια να ενισχύσει την επιθυμία του ακροατηρίου του ήταν και η διαρροή, ότι ίσως θα μπορούσε να απελευθερωθεί η Ιερουσαλήμ από τον ειδωλολατρικό ζυγό. Καθώς ο βυζαντινός απεσταλμένος δεν απευθύνθηκε στον αντίπαπα Κλεμέντιο III, τον οποίο στήριζε ο Γερμανός βασιλιάς Ερρίκος Δ', αλλά στο Ουρβανό, γι' αυτόν πρέπει να ήταν μια τεράστια διπλωματική επιτυχία. Από την Πιατσέντζα κατευθύνθηκε με τη συνοδεία του προς τη Γαλλία, με σκοπό να τονώσει τη σκέψη και το αίσθημα των ευγενών και ιπποτών. Είχε όμως ένα μεγάλο στόχο: την ανακατάληψη της Ιερουσαλήμ.
Ομιλία με τεράστιες συνέπειες
Η περιοδεία του διήρκησε έξι μήνες. Ο Ουρβανός κινήθηκε μέσα από χωριά, όπου δεν είχαν δει πότε ή σχεδόν ποτέ από κοντά έναν Πάπα. Και οι εμφανίσεις του ήταν σκόπιμα θεατρικά σκηνοθετημένες. Επιρροή της κοινής γνώμης λέγεται σήμερα. Όταν ο Πάπας Ουρβανός έφτασε στο Κλερμόν, συγκάλεσε ένα «concilium generale» (γενική συνέλευση). Την τελευταία ημέρα, 27 Νοέμβριου 1095, σε μια δημόσια συνεδρίαση γνωστοποίησε ότι επρόκειτο να εισηγηθεί κάτι πολύ σοβαρό.
Εύγλωττος και ρήτορας, περιέγραψε την υποτιθέμενη καταπίεση και βάναυση δίωξη των χριστιανών αδελφών από μουσουλμάνους, τους «εχθρούς του Θεού». Και εκλιπαρούσε το πλήθος, σύμφωνα με τη λογική του Αλεξίου, να εκστρατεύσουν εναντίον τους. «Δεν είμαι εγώ που σας ενθαρρύνει», φέρεται να αναφώνησε, «είναι ο Κύριος. Στο ακροατήριο μιλάω εγώ, το κοινό διατάζω εγώ, ωστόσο ο Χριστός είναι αυτός που κυριαρχεί». Ο Ουρβανός υπενθύμισε και μια φράση του Ιησού (Ευαγγέλιο του Ματθαίου, 10:38): «Και όποιος δεν παίρνει το σταυρό του και δε με ακολουθεί, δεν είναι άξιος για μένα». Η ομιλία του Πάπα θα είχε σύντομα τεράστιες συνέπειες, ιδίως όταν πρότεινε η εκστρατεία στην Ανατολή να θεωρηθεί πράξη μετάνοιας για τις αμαρτίες, οι οποίες την ώρα του θανάτου θα παραγράφονταν τελείως. Η προοπτική της εκστρατείας πρόσφερε στους συμμετέχοντες αιώνια ζωή. Με το κόλπο αυτό κατάφερε ο Ουρβανός να εμπνεύσει δεκάδες χιλιάδες.
«Πόλεμος πρέπει να διεξαχθεί, για να επιστρέψει ειρήνη»
«Deus lo vult!» (Ο Θεός το θέλει!) επευφημούσαν κατ' επανάληψη οι ακροατές του Ουρβανού. Εκείνη τη μέρα του Νοέμβρη, σχεδόν πριν χίλια χρόνια, ένα μεγάλο χάσμα δημιουργήθηκε μεταξύ Ανατολής και Δύσης, μεταξύ Ισλαμισμού και Χριστιανισμού – το οποίο δεν φαίνεται να έχει γεφυρωθεί ως σήμερα.
Οι Σταυροφορίες ήταν στρατιωτικές εκστρατείες, στην πραγματικότητα επιθετικοί πόλεμοι. Καθώς το μήνυμα του Ιησού ήταν ειρηνικό, ο πόλεμος θεωρούνταν κατακριτέος. Ένα εξαιρετικά ευαίσθητο θέμα, το οποίο έπρεπε να ξαναγραφεί ριζικά. Σ' αυτό βοήθησε ο λόγος του Αγίου Αυγουστίνου: «πόλεμος πρέπει να διεξαχθεί, για να επιστρέψει ειρήνη» είχε πει. Ο κατάλληλος όρος βρέθηκε: «bellum iustum», δίκαιος πόλεμος.
Η προοπτική της λείας και του πλούτου ήταν τεράστια
Ακόμα και ο Γρηγόριος VII, ο οποίος θεωρείται μεταρρυθμιστής Πάπας στην ιστορία του Μεσαίωνα, είχε προφανώς σχεδιάσει μια εκστρατεία στην Ανατολή. Δεν είναι ωστόσο πάρα πολλά γνωστά γι' αυτή. Η χρονική στιγμή αυτής της ιδέας ήταν πάντως το έτος 1074. Η χρονολογία αυτή είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα, γιατί μια εδώ και καιρό υποβόσκουσα σύγκρουση μεταξύ της θρησκευτικής και κοσμικής εξουσίας πλησίαζε στο αποκορύφωμά της: η διαμάχη για την ενθρόνιση κληρικών. Το γεγονός είναι ότι ο Γρηγόριος μόνο με την ιδέα να υλοποιήσει μια τέτοια εκστρατεία, θα μπορούσε να χειραφετηθεί από τον αυτοκράτορα, τον παραδοσιακό προστάτη του παπισμού. Ως σύλληψη ήταν ήδη μια επαναστατική πράξη, για το λόγο ότι ο τοποτηρητής του Χριστού στη Γη ήθελε να έχει γνώμη στο πολιτικό γίγνεσθαι.
Όταν ο διάδοχος του Γρηγορίου, ο Ουρβανός, κατέθεσε την ιδέα του στο Κλερμόν για έναν πόλεμο κατά των «εχθρών του Θεού», η πρώτη αντίδραση φάνηκε να είναι κάπως συγκρατημένη. Έτσι, ο Πάπας αναγκάστηκε να ταξιδέψει σε διάφορες γαλλικές πόλεις. Και μόνο μετά από αυτή την τεράστια κίνηση προπαγάνδας, ήταν σαφές ότι το κάλεσμά του βρήκε επιτέλους την αναμενόμενη απήχηση – ήταν ίσως ακόμη πιο ισχυρό από όσο ο ίδιος και οι στρατηγοί του είχαν τολμήσει να υποπτευθούν. Ξαφνικά κατέλαβε τους ανθρώπους μια πραγματική φρενίτιδα. Η προοπτική της λείας και του πλούτου ήταν τεράστια. Όταν το καλοκαίρι του 1096 ξεκίνησε η πρώτη Σταυροφορία, το στράτευμα αποτελούνταν από περίπου 50.000 άνδρες.
Ένα σοκ για την Ευρώπη και ένα σοκ για τον Πάπα
Τρία χρόνια αργότερα, στις 15 Ιουλίου 1099, οι Σταυροφόροι κατέλαβαν την Ιερουσαλήμ, μέσα σε ένα τεράστιο λουτρό αίματος. «Ένα τέτοιο μακελειό», περιέγραψε ένας αυτόπτης μάρτυρας, «κανείς δεν έχει ποτέ ακούσει ή δει». Μετά από αυτό, σύμφωνα με την παράδοση, οι Σταυροφόροι κατευθύνθηκαν προς τον τάφο του Σωτήρα, ευτυχισμένοι και με δάκρυα στα μάτια από χαρά.
Τέτοιου είδους αφηγήσεις οδήγησαν στη λήθη ενός γεγονότος: της αναλογίας των θυμάτων των Σταυροφόρων. Εκτιμάται ότι στην πρώτη σταυροφορία έχασαν τη ζωή τους κατά την πορεία προς τους Ιερούς Τόπους ή κατά τη διάρκεια των μαχών περίπου το 35% των Σταυροφόρων. Άλλοι μελετητές ανεβάζουν το ποσοστό μέχρι και 75%. Παρόλα αυτά, οι Σταυροφόροι κατάφεραν με τους εναπομείναντες να ιδρύσουν τέσσερα κρατίδια: τρία κατά μήκος της μεσογειακής ακτής, τα οποία διέθεταν στρατηγική θέση, γιατί οι προμήθειες ήταν πιο εύκολο να φτάσουν από τη θάλασσα παρά από την ξηρά. Γρήγορα δημιουργήθηκε και ένα είδος φρουράς: οι Ναΐτες, το πρώτο θρησκευτικό τάγμα των ιπποτών. Κατά κύριο λόγο αποτελούνταν από ριψοκίνδυνους άνδρες και πειθαρχημένους, αλλά συχνά αλαζόνες. Και πώς θα μπορούσε να ήταν διαφορετικά, όταν με παπική απόφαση «Omne Datum Optimum» υπάγονταν απευθείας στον Πάπα.
Ωστόσο, όσο ετοιμοπόλεμοι και αν ήταν οι Σταυροφόροι, δεν ήταν δυνατό να αποτρέψουν τα Χριστούγεννα 1144 τους Σελτζούκους να καταλάβουν την πρωτεύουσα ενός κρατιδίου, την Έδεσσα, και να διώξουν τους κατοίκους της, μετά από εβδομάδες πολιορκίας. Ένα σοκ για την Ευρώπη και ένα σοκ για τον ίδιο τον Πάπα. Αμέσως ο Πάπας Ευγένιος Γ' κάλεσε σε μια νέα σταυροφορία. Ο ευφράδης και πειστικός Ηγούμενος Βερνάδος του Κλερβό ανέλαβε αυτή τη φορά να παρακινήσει τα πλήθη. Ενώ κατάφερε να πείσει τόσο το Γερμανό βασιλιά Κονράδο Γ', όπως και το Γάλλο συνάδελφό του Λουδοβίκο Ζ', ο προσδοκώμενος αντίκτυπος του εγχειρήματος ήταν μικρότερος σε σύγκριση με το αυτό της πρώτης σταυροφορίας.
Οι Πάπες αναγνώρισαν τελικά τη «ματαιότητα των προσπαθειών τους»
Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών, η μία ήττα ακολούθησε την άλλη. Έπειτα από τη μάχη του Χατίν, τον Ιούλιο του 1187, όπου ο μουσουλμάνος στρατηγός Σαλαντίν κατέστρεψε σχεδόν ολοκληρωτικά το μεγαλύτερο στην ιστορία στρατό Σταυροφόρων και στη συνέχεια ανακατέλαβε την ιερή πόλη της Ιερουσαλήμ, ακόμη και στρατιωτικές ιδιοφυίες, όπως ο Άγγλος Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος, δεν μπόρεσαν να ανατρέψουν την κατάσταση. Ο Φρειδερίκος Μπαρμπαρόσα, ο Γερμανός αυτοκράτορας, δεν κατάφερε να φτάσει μέχρι την Γη της Επαγγελίας – πνίγηκε κατά τη διάρκεια της πορείας.
Και πόσο περιορισμένη ήταν η επιρροή του Πάπα, δείχνει η απεγνωσμένη προσπάθεια του Ιννοκέντιου Γ', αρχές του 13ου αιώνα, να αποτρέψει τη λεηλασία της χριστιανικής πόλης Ζάρα στην Αδριατική ακτή και στη συνέχεια αυτή της βυζαντινής πρωτεύουσας, της Κωνσταντινούπολης. Η αρχική ιδέα της σταυροφορίας στρεβλώθηκε, επειδή η απληστία για χρήματα και χρυσό ανέστειλαν κάθε προσπάθεια θρησκευτικής δράσης.
Λίγα χρόνια μόνο αργότερα ο εγγονός του Μπαρμπαρόσα, ο Φρειδερίκος Β', απέδειξε ότι η δέσμευση προς τον Πάπα με κανέναν τρόπο δε σήμαινε πόλεμο. Ο Φρειδερίκος, ο οποίος αφορίστηκε από τον Πάπα, επειδή παρακώλυε επανειλημμένα την πορεία προς την Ανατολή, ανάλωσε όλες του τις προσπάθειες στη διπλωματία: το 1229 υπέγραψε με τον σουλτάνο Μαλίκ αλ-Καμίλ μια συνθήκη ειρήνης για δέκα χρόνια, η οποία απέφερε στους Χριστιανούς ένα μεγάλο μέρος της Ιερουσαλήμ, της Ναζαρέτ και της Βηθλεέμ.
Ίσως ήταν η πολιτική του Φρειδερίκου στην Ανατολή, η οποία οδήγησε σε επανεξέταση του συνολικού προβλήματος. Στο δεύτερο μισό του 13ου αιώνα, οι Πάπες είχαν αναγνωρίσει επιτέλους τη ματαιότητα των προσπαθειών τους να οργανώσουν μια τόσο μεγάλη εκστρατεία. Οι Άγιοι Τόποι, ήταν πολύ σαφές, δεν μπόρεσαν να κατακτηθούν για τον Χριστιανισμό.

*ο Δημήτρης Μυλωνάς (Phd) είναι στέλεχος της Περιφέρειας