«Για την υπεράσπιση της κοινωνίας» στο College de France, όταν προσέγγιζε επιστημολογικά τη θεωρία του πολέμου υποστηρίζοντας πως η πολιτική είναι η συνέχιση του πολέμου με άλλα μέσα. Μέχρι την 11η Σεπτεμβρίου 2001 η αντιτρομοκρατική στρατηγική των ΗΠΑ ήταν εντελώς διαφορετική από εκείνη που ακολούθησε την επίθεση στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου. Έκτοτε ψηφίστηκαν νομοθετήματα που περιστέλλουν πολλές από τις ατομικές ελευθερίες των Αμερικανών. Βασικός θεσμικός κορμός εξακολουθεί να είναι ο USA PATRIOT Act που ψηφίστηκε από την Κυβέρνηση G.W. Bush τον Οκτώβριο του 2001 και που κωδικοποιεί τις σημαντικότερες ρυθμίσεις για την εθνική ασφάλεια των ΗΠΑ.

Στην Ευρώπη η νομοθετική αντίδραση, ως συνήθως, ήρθε αργότερα και συγκεκριμένα μετά την τρομοκρατική επίθεση της Μαδρίτης στις 11 Μαρτίου 2004. Τότε στα πλαίσια του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης θεσπίστηκε ο Συντονιστής της Ε.Ε. για την Αντιτρομοκρατία (CTC) ενώ ένα περίπου χρόνο αργότερα και μετά την τρομοκρατική επίθεση στο Λονδίνο στις 7 Ιουλίου 2005, υιοθετήθηκε η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Καταπολέμηση της Τρομοκρατίας.

Η αντιτρομοκρατική στρατηγική καλύπτει κυρίως τέσσερις τομείς δράσης. Πρόληψη, προστασία, δίωξη και αντιμετώπιση. Σε κάθε περίπτωση και επειδή δεν υπάρχει χώρος εδώ να αναλύσω συγκριτικά τα δύο θεσμικά πλαίσια, παρά μόνο ενδεικτικά και επιλεκτικά, η αντιμετώπιση της τρομοκρατίας στις δύο όχθες του Ατλαντικού διαφέρει ουσιωδώς. Η Ευρωπαϊκή Στρατηγική του 2005 (τελευταία τροποποίηση το 2011) ήταν, όπως και κάθε άλλο ευρωπαϊκό κείμενο στρατηγικής, ένα διακηρυκτικό κείμενο. Στο πλαίσιο αυτό υπήρξε μια στενότερη συνεργασία στον αστυνομικό τομέα και στις εθνικές υπηρεσίες πληροφοριών, αλλά από πρακτικής πλευράς πολλά από αυτά που προβλέπει το κείμενο ακόμη δεν έχουν υλοποιηθεί.

Ο κύριος λόγος είναι πως οι αξιακές δομές των δύο κοινωνιών εκατέρωθεν του Ατλαντικού διαφέρουν θεμελιακά. Για παράδειγμα το δικαίωμα του απορρήτου των επικοινωνιών προστατεύεται θεσμικά στον Ευρωπαϊκό χώρο, είτε στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (Άρθρο 8) είτε από τα εθνικά Συντάγματα (π.χ. Άρθρο 19 του δικού μας Συντάγματος). Επικουρικά διατάξεις του παράγωγου ευρωπαϊκού δικαίου (π.χ. Οδηγία 2002/58/ΕΚ) εξειδικεύουν το επίπεδο προστασίας. Αντιθέτως στις ΗΠΑ, ενώ με 4η Τροποποίηση του Αμερικανικού Συντάγματος κατοχυρώνεται το απαραβίαστο της ιδιωτικότητας, με εξαίρεση νόμιμη έρευνα που διενεργείται σχετικά με τη διακρίβωση εγκλημάτων, όσον αφορά το ζήτημα του απορρήτου της επικοινωνίας εκεί το Σύνταγμα σιωπά. Επίσης η νομολογία του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ έχει αναφερθεί στην υπόθεση Olmsteam v. United States του 1928 πως η παγίδευση τηλεφώνου από την αστυνομία δεν αποτελεί παραβίαση της 4ης Τροποποίησης. Ο καθηγητής J. Reidenberg της Νομικής Σχολής του Fordham συνοψίζει τη διαφορετικότητα αυτή των δύο κοινωνιών λέγοντας πως στην Ευρώπη το ζήτημα επιλύθηκε, αφού οι πολίτες έχουν ισχυρά δικαιώματα (Europeans have rules), ενώ οι Αμερικανοί δεν χαίρουν της ίδιας προστασίας. Ποια είναι όμως τα όρια μεταξύ προστασίας και κατάχρησης ενός δικαιώματος;

Με τον USA PATRIOT Act υπάρχει η δυνατότητα μεταξύ άλλων συνεχούς παρακολούθησης από το FBI των τηλεφωνικών επικοινωνιών υπόπτων για τρομοκρατικές ενέργειες ή σχεδιασμό τους (μάλιστα με δυνατότητα συνεχούς παρακολούθησης ακόμη κι αν ο ύποπτος αλλάζει συσκευές!), αφού παρακάμπτεται η προηγούμενη συγκατάθεση της αρμόδιας δικαστικής αρχής. Στις υπερεξουσίες περιλαμβάνεται η τήρηση αρχείου με το εργασιακό μητρώο υπόπτων, όπως και η συνεχής παρακολούθηση των «μοναχόλυκων». Οι τελευταίοι χαρακτηρίζονται έτσι (lone wolves) μιας και αποτελούν τους νούμερο ένα υπόπτους για σχεδιασμό και προετοιμασία τρομοκρατικών ενεργειών. Το νομικό καθεστώς έχει αποτρέψει αρκετές επικείμενες τρομοκρατικές επιθέσεις ενισχύοντας τη δημόσια ασφάλεια ενώ δεν ήταν λίγες οι φορές όπου οι Αμερικανικές αρχές ενήργησαν καθ' υπέρβαση εξουσιών. Αυτή η ευεργετική για τη κοινωνία προστασία έχει επισκιαστεί και από άλλες πρακτικές, όπως αποκαλύφθηκε με την υπόθεση E. Snowden.

Σήμερα καμία ευρωπαϊκή χώρα, όπως και καμία άλλη χώρα στον κόσμο, δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσει τις σύγχρονες προκλήσεις μόνη της, αφού ενίοτε η πολυπλοκότητα των ζητημάτων σε συνδυασμό με την παγκοσμιοποίηση των φαινομένων οδηγεί σε άγνωστες καταστάσεις. Για παράδειγμα σήμερα, η πτώση της τιμής του πετρελαίου είναι ένα σύνθετο φαινόμενο που σχετίζεται με ετερόκλητους παράγοντες που όμως επηρεάζουν την τιμή του αγαθού επιφέροντας διάφορες συνέπειες. Στην τελευταία Στρατηγική των ΗΠΑ για την Εθνική Ασφάλεια υπάρχει δέσμευση για ενεργειακή απεξάρτηση. Με την ενεργειακή πολιτική που ακολούθησαν οι Αμερικανοί πέτυχαν σε μεγάλο βαθμό το στόχο αυτό. Το τελευταίο διάστημα η κατανάλωση πετρελαίου από τις βιομηχανίες υποκαταστάθηκε με σχιστέλαιο (στο οποίο οι ΗΠΑ είναι οι πρώτες παγκοσμίως στην παραγωγή) ενώ στα πλαίσια του ΟΠΕΚ δεν κατέστη εφικτό τον περασμένο Νοέμβριο στη Γενεύη να αυξηθεί τεχνητά την τιμή του βαρελιού. Αυτό εμποδίστηκε από το μπλοκ των αραβικών κρατών για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας. Το αραβικό πετρέλαιο κοστίζει περίπου 6 δολάρια το βαρέλι για να εξορυχτεί. Με τη σημερινή τιμή οι άραβες αντέχουν οικονομικά ενώ το Ιράν, που είναι ο μεγαλύτερος χρηματοδότης της διεθνούς τρομοκρατίας δεν αντέχει! Αυτό όμως έχει επίπτωση και στη Ρωσία της οποίας το νόμισμα έχασε τη μισή αξία ενώ ο τραπεζικός της τομέας κοντεύει να τιναχτεί στον αέρα. Η Βενεζουέλα που εκλιπαρούσε για τεχνητή αύξηση των τιμών ή μείωση της παραγωγής στη διάσκεψη της Γενεύης, έχει σύμφωνα με τον οίκο αξιολόγησης Standard & Poor's πιθανότητα 94% να χρεοκοπήσει μέσα στους επόμενους μήνες.

Σε κάθε περίπτωση το ζήτημα της καταπολέμησης της τρομοκρατίας είναι ένα εξαιρετικά σύνθετο φαινόμενο που δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί μεμονωμένα και δίχως διακρατικές συνεργασίες. Στην Ευρώπη η αντιμετώπιση εν πολλοίς εναπόκειται στη διακριτική ευχέρεια των κρατών-μελών με κάποια κράτη να νομοθετούν περισσότερο από κάποια άλλα (π.χ. Αγγλία και Δανία), παρά τις προβλέψεις στα πλαίσια της Συνθήκης της Λισαβόνας (Άρθρα 67, 75). Όσον αφορά την επίθεση στο Charile Hebdo, πολλά θα λεχθούν, πολλά θα ακολουθήσουν. Το ζήτημα είναι πως η πρόκληση δεν βρίσκεται στους τρόπους πρόληψης ή αντιμετώπισης του φαινομένου με τη στενή έννοια του όρου αλλά στους τρόπους ειρηνικής συνύπαρξης και οικοδόμησης μιας κοινωνίας βιώσιμης ασφάλειας μεταξύ αλλόδοξων στην Ευρώπη.

* ο Γιάννης Τζιουράς, είναι Διεθνολόγος- Πολιτικός Επιστήμονας, Υπ. Διδάκτωρ Νομικής ΑΠΘ