Κι αυτό το γνωρίζουν καλά όσοι γίνονται Πρωθυπουργοί. Οι N.Y. Times σε άρθρο τους στις 5 Ιανουαρίου 2015 με τίτλο «Είναι η Ευρώπη έτοιμη για μια Ελληνική κρίση νο 2;» ανέφεραν πως «[...] Η Ελλάδα μπορεί να βρεθεί εκτός ευρώ από... λάθος υπολογισμό». (βλ. http://www.nytimes.com/aponline/2015/01/05/world/europe/ap-eu-europe-greek-tremors.html?_r=2 , προτελευταία παράγραφος). Δεν είναι λοιπόν το παίγνιο της κότας (chickengame) το οποίο πιστεύαμε πως θα κερδίσουμε κάνοντας τους δανειστές να υποχωρήσουν ή να δειλιάσουν. Εκείνοι από την πλευρά τους αφού κοστολόγησαν την πιθανότητα ενός Grexit (εδώ και χρόνια), πράγμα που επιβεβαίωσε και η Standard and Poor's με την πρόσφατη δήλωση της πως οι επενδυτές εκτιμούν πως ένα πιθανό Grexit δεν θα επηρεάσει ανεπανόρθωτα την υπόλοιπη Ευρωζώνη, έπαιξαν το δικό τους παιχνίδι. Όχι με όρους σύγκρουσης, αλλά συνεργασίας. Από το 2010 και μετά εξόπλισαν θεσμικά την Ευρωζώνη ώστε να μπορεί να αντιμετωπίσει τυχόν κλυδωνισμούς που θα προέκυπταν από ενδεχόμενα σαν αυτό. Από τον EFSF και τον ESM έως την αγορά ομολόγων από την ΕΚΤ στη δευτερογενή αγορά (OMT facility) και την πρόσφατη ποσοτική χαλάρωση, η νομισματική ένωση εξοπλίστηκε αρκετά προκειμένου να μπορεί να αποσοβήσει πιθανά «ατυχήματα».
Ατυχήματα και όχι δομικές κρίσεις. Αυτό που συνέβη σε εμάς, μπορεί να ξεκίνησε από μια συστημική κρίση και εξαιτίας μιας δομική ατέλειας να κατέληξε να αντιμετωπίζεται ως επιμέρους πρόβλημα χρέους της Ελλάδος, αλλά σε κάθε περίπτωση πλέον αφορά περισσότερο εμάς. Πάνω σ' αυτό μπορούν να λεχθούν πολλά. Το γεγονός όμως είναι ότι στη διαπραγμάτευση αυτή δεν θα χάσουμε από μετωπική σύγκρουση με το τανκ των δανειστών, αλλά ίσως από ένα πιθανό ατύχημα. Αυτό το «miscalculation» για το οποίο μιλούσε το άρθρο των Times. Εμείς συνεχίζουμε να αντιλαμβανόμαστε το παίγνιο ως εκείνο της κότας ενώ η άλλη πλευρά, που σίγουρα έβλεπε και βλέπει το παίγνιο ως ανταγωνιστικό, το αντιλαμβάνεται ως τέτοιο αλλά με περιθώρια συνεργασίας (μάχη των φύλων). Από πλευράς τους έδωσαν την πρόσφατη ποσοτική χαλάρωση (QE), τη δυνατότητα της έκτακτης ρευστότητας στις τράπεζες (ELA), τη δυνατότητα αγοράς ομολόγων στη δευτερογενή αγορά (OMT), την προληπτική γραμμή στήριξης (ECCL) του θεσμού ESM, όλα αυτά όμως υπό την αρχή της αιρεσιμότητας (conditionality). Πως θα μπορούσε να γίνει αλλιώς; Με χρήματα ευρωπαίων φορολογουμένων στήθηκαν κι αυτά. Οι εμπνευστές τους είναι υπόλογοι στους πολίτες τους στα 18 Κοινοβούλιά τους.
Πέραν των προηγούμενων ηράκλειων ενεργειών (ευρωπαϊκός μηχανισμός στήριξης, αναδιάρθρωση, PSI), οι οποίες κανείς θα μπορούσε να ισχυριστεί (εν πολλοίς βάσιμα) πως ωφέλησαν την Ευρωζώνη, η Ελλάδα διασώθηκε χωρίς να διασώσει τον εαυτό της. Την πενταετία που μας πέρασε οι κυβερνήσεις αλλά και οι εκάστοτε αντιπολιτεύσεις που ερχόταν στην εξουσία, είχαν ως κύριο μέλημά τους την κατοχή της και όχι τη διαπαιδαγώγηση του λαού και τη χάραξη και εφαρμογή μιας εθνικής στρατηγικής εξόδου από την κρίση. Επικεντρώθηκαν μάταια στο ποιος θα διασώσει καλύτερα το κομματικό του υπόβαθρο και όχι το πλαίσιο στο οποίο λειτουργούν: το κράτος. Ένα κράτος ικανό να στηρίζει σε καιρούς απόλυτης κατάρρευσης όσους από τους πολίτες του το έχουν ανάγκη. Η συνέπεια ήταν πως... ενόσω εμείς αναλωνόμασταν στον λαϊκισμό, στην άρνηση της διάγνωσης των πραγματικών αιτιών της εσωτερικής κρίσης, αλλά και τη σπασμωδική διαχείρισή της, εκείνοι έχτιζαν φράγματα. Στεγανά.
Αυτό το λάθος έγινε πολλές φορές ιστορικά. Όσο είχαμε την εύνοια των αγορών δεν είχαμε προσαρμόσει την οικονομία μας κατάλληλα ούτε είχαμε θωρακίσει θεσμικά την Πολιτεία μας προκειμένου να μπορεί να αντιμετωπίσει ευκολότερα κρίσεις σαν αυτή που ξέσπασε. Πράγμα που έκαναν άλλες ομοειδείς χώρες, κι αυτές λιγότερο προηγμένες. Αυτό που πάντα δεν συνυπολογίζαμε στις εξισώσεις ήταν ο τυχαίος παράγων. Εκείνο το γεγονός δηλαδή που υπό συμβατικές συνθήκες έρχεται και σου τινάζει το σύστημα στον αέρα, σαν βγαλμένο από τη χαοτική θεωρία.
Εκείνοι λοιπόν υποστηρίζουν πως έκαναν το καθήκον τους. Μετά το ράπισμα του τυχαίου παράγοντα, εκείνου που ακολούθησε την κατάρρευση των επενδυτικών τραπεζών στις ΗΠΑ, έδωσαν το πακέτο διάσωσης. Εμείς τι κάναμε; Χαράξαμε μήπως μια αναπτυξιακή στρατηγική βασισμένη στην ιδιωτική επένδυση που θα κινούσε πολλαπλάσια κεφάλαια σε σχέση με τα δημόσια; Άλλωστε δημόσια χρήματα δεν υπήρχαν μιας και αυτό που χρεοκόπησε πρώτο ήταν το δημόσιο. Θεσπίσαμε μήπως ένα πλαίσιο για τις επενδύσεις που να εγγυάται την προστασία τους; Ζητήσαμε μήπως σε Ευρωπαϊκό επίπεδο τη δημιουργία ενός αναπτυξιακού μηχανισμού παρόμοιο με εκείνον των Μεσογειακών Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων προκειμένου να λειτουργήσει ένας κάποιος μηχανισμός ανακύκλωσης πλεονασμάτων; Μήπως βλέπαμε αυτά τα πέντε χρόνια που πάει η παγκόσμια οικονομία; Που γίνονται Άμεσες Ξένες Επενδύσεις; Κάναμε κάτι γι' αυτό; Η Ιρλανδία, η Πορτογαλία και η Ισπανία γιατί έκαναν; Κάναμε μήπως τέλος κάτι για να μειώσουμε τα πολιτικά ρίσκα και να προσελκύσουμε επενδύσεις; Η ανάπτυξη πως θα 'ρθει; Με δημόσια χρήματα; Μα, αυτά τα δίνουν για άλλο λόγο και είναι περιορισμένα.
Όχι λοιπόν. Εμείς αυτό που κάναμε ήταν να αναθεματίζουμε καθημερινά τις σπασμωδικές προσπάθειες συμμαζέματος του δημοσίου τομέα, τον οποίο μάλιστα τον ταυτίσαμε με το Κράτος. Για τον ιδιωτικό.. ούτε λόγος. Ο ένας λοιπόν συμπαρέσυρε τον άλλο σε ένα καθοδικό σπιράλ ύφεσης. Θύματα πλέον και οι δυο. Για διαφορετικούς λόγους βέβαια. Ναι, η λιτότητα δεν ήταν η καλύτερη συνταγή. Όμως δεν κάναμε σχεδόν τίποτα για να την αντιμετωπίσουμε. Αν κάτι έμεινε αλώβητο μες την κρίση ήταν το πελατειακό σύστημα το οποίο προσαρμόστηκε άψογα και ταχύτατα και κατόρθωσε να επιβιώσει. Αυτό άλλωστε μπορεί κι επιβιώνει σε κάθε μορφή που είχε το Ελληνικό κράτος στη σύγχρονη ιστορία του. Ανεπτυγμένο ή μη.
Στην εξαιρετική ταινία του Nickolas Ray, «Επαναστάτης χωρίς αιτία» του 1955, ο Corey Allen στο ρόλο του Buzz Gunderson, εξηγούσε στον «σκληρό» James Dean πως "[...] we head for the edge, and the first man who jumps, is the Chicken. Right?". Με τους δανειστές στο ρόλο του James Dean και όχι του Corey, δείτε μόνοι σας τι κινδυνεύουμε να πάθουμε (https://www.youtube.com/watch?v=u7hZ9jKrwvo). Αυτοί ναι, υποχώρησαν πρώτοι, όπως περιέγραψα παραπάνω. Και ναι, δείλιασαν, επιβεβαιώνοντας τα πρόσφατα λεγόμενα του Greenspan. Δεν συμφέρει σε κανέναν η ρήξη.
Ας πούμε λοιπόν πως θα κάνει πίσω η Ευρώπη. Κερδίσαμε; Φοβάμαι πως όταν αντιληφθούμε τι συμβαίνει ίσως σταθεί δύσκολο να σταματήσουμε τη φόρα της εθνικής μας περηφάνιας αφού ένας τυχαίος παράγων μπορεί να μας εμποδίσει να χαρούμε την όντως προηγούμενη «ορθολογική» μας επιλογή. Και έτσι φαίνεται πως μπαίνουμε πια σιγά- σιγά σε άγνωστα νερά. Δεν ξέρουμε τι θα συναντήσουμε εκεί. Ούτε για πόσο καιρό θα παραμείνουμε.
Εκτίμησή μου είναι πως ένας Πρωθυπουργός, όπως έδειξε ο κανόνας της ιστορίας, και όχι οι εξαιρέσεις, όταν αντιμετωπίζει πραγματικά διλήμματα, συμπεριφέρεται με πραγματισμό. Άλλωστε η μοίρα ενός ηγέτη, όπως έγραφε και ο Μακιαβέλι, κρίνεται από τους ανθρώπους που τον πλαισιώνουν. Και ως προς αυτό, τουλάχιστον η νέα κυβέρνηση έχει δείξει ένα καλύτερο δείγμα γραφής. Το θέμα είναι πως, βρίσκεις το χρονικό σημείο που κόβεται ένα σχοινί, όταν το κόβεις. Όχι νωρίτερα.
Διεθνολόγος- Πολιτικός Επιστήμονας Υπ. Διδάκτωρ Νομικής ΑΠΘ
