διότι περί αυτού πρόκειται, συστατικό στοιχείο είναι η (διπλωματική) αναγνώρισή του. Στη θεωρία του Διεθνούς Δικαίου, τρία είναι τα θεμελιώδη στοιχεία για την ύπαρξη ενός κράτους: Ο λαός, προσδιορισμένο έδαφος, και αυθυπόστατη πολιτική εξουσία. Ωστόσο, υπάρχουν κράτη τα οποία δεν έχουν προσδιορισμένο έδαφος, ενώ υφίστανται (ελάχιστες εξαιρέσεις) και κράτη δίχως αυθυπόστατη πολιτική εξουσία και αρκετές περιπτώσεις καθεστώτων «ανεκτικής αυτονομίας». Σε κάθε περίπτωση όμως, αυτό που έχει σημασία για ένα κράτος, είναι η αναγνώρισή του διεθνώς. Η αναγνώριση από τα υπόλοιπα υποκείμενα του Διεθνούς Δικαίου, καθιστά ουσιαστικά ένα κράτος, ανεξάρτητο, κυρίαρχο και ισότιμο υποκείμενο μεταξύ των υπολοίπων κρατών.
Το Κεφάλαιο 3 του Ογδόου μέρους του Ισπανικού Συντάγματος του 1978, περιγράφει μεταξύ άλλων τις εξουσίες των αυτόνομων κοινοτήτων του Ισπανικού κράτους, ενώ στο Άρθρο 137 ορίζεται η διοικητική διάρθρωση και διαίρεση του κράτους, σε Δήμους, Περιφέρειες, και Αυτόνομες Κοινότητες. Απόσχιση Αυτόνομων Κοινοτήτων για τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους απαγορεύεται από το Άρθρο 2 του Συντάγματος, ενώ κατά το Άρθρο 155, οποιαδήποτε πράξη παραβίασης του Συντάγματος, μεταξύ αυτών και της απόσχισης, συνιστά και επιφέρει τη λήψη μέτρων επαναφοράς στην τάξη εκ μέρους της κεντρικής κυβέρνησης.
Κι εδώ υπεισέρχεται κανείς, ανάλογα με τις καταβολές του, στο ζήτημα της νομιμότητας και της νομιμοποίησης ενεργειών σαν αυτές που συνέβησαν το Σαββατοκύριακο που μας πέρασε στην Καταλωνία. Είχαν δικαίωμα οι Καταλανοί να διενεργήσουν δημοψήφισμα για την απόσχισή τους από το Ισπανικό Κράτος; Νομιμοποιούνταν; Ήταν νόμιμες οι πράξεις καταστολής της Ισπανικής κυβέρνησης; Νομιμοποιημένες;
Σήμερα, τα περισσότερα εθνικά Συντάγματα, ακόμη και τα πιο φιλελεύθερα, απαγορεύουν ρητά ή σιωπηρά (εκ της συναγόμενης ερμηνείας του κανόνα) την απόσχιση ή διαδοχή κρατών στα πλαίσια της εθνικής τους έννομης τάξης. Ακόμη και το Αμερικανικό Σύνταγμα, που θεωρείται το πιο φιλελεύθερο από τα συγγενικά του Συντάγματα, προβλέπει πως κάτι τέτοιο θα μπορούσε να προέλθει μόνο με τροποποίηση του Συντάγματος, η οποία στη συνέχεια θα έδινε τη θέση της στον ομοσπονδιακό νομοθέτη να νομοθετήσει για τη σχετική διαδικασία. Στα περισσότερα όμως κράτη, οι διατάξεις περί εδαφικής ακεραιότητας ανήκουν στον σκληρό πυρήνα και σε κάποιες περιπτώσεις δεν μπορούν ούτε καν να τροποποιηθούν.
Σε διεθνές επίπεδο, η αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών, που είναι ρητά διατυπωμένη στο Άρθρο 1 παρ. 2 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών (όπως και σε άλλα διεθνή κείμενα π.χ. Διεθνές Σύμφωνο για Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα 1966), πρέπει να ερμηνεύεται υπό το πνεύμα της εποχής που αναγνωρίστηκε το εν λόγω δικαίωμα εθιμικά και κατοχυρώθηκε συμβατικά. Τουλάχιστον, η συντριπτική πλειοψηφία των ερμηνευτών του κανόνα συγκλίνει στην παραπάνω άποψη, ενώ η άποψη αυτή θεμελιώνεται στην 6η αρχή της υπ. αριθ. 2625/1970 Απόφασης της Γενικής Συνέλευσης των Η.Ε., σύμφωνα με την οποία «the territorial integrity and political independence of the State are inviolable». Επομένως, η όποια απόπειρα αυτοδιάθεσης, εάν δεν εντάσσεται στο ερμηνευτικό πλαίσιο της ανωτέρω διάταξης, και εάν δεν προβλέπεται από το Συνταγματικό δίκαιο του κράτους στο οποίο επιχειρείται, είναι παράνομη. Στη θεωρία επιπροσθέτως, η ερμηνεία του εν λόγω δικαιώματος διαχωρίζεται στην κλασσική και σύγχρονη διάστασή της, ανάλογα με τα προαπαιτούμενα για την άσκηση του εν λόγω δικαιώματος.
Στο πλαίσιο αυτό, και υπό το φως των σύγχρονων ερμηνευτικών μεθόδων, η υπόθεση της απόσχισης της Αυτόνομης Κοινότητας της Καταλωνίας και διακήρυξής της ως αυτόνομου κράτους, πάσχει από κάθε άποψη νομιμότητας, πόσο μάλλον και νομιμοποίησης. Ακόμη κι αν θεωρήσουμε, κατά ερμηνευτική διαστρέβλωση, πως το δικαίωμα αυτό ενυπάρχει άσχετα με το αν κατοχυρώνεται ή όχι από το Ισπανικό Σύνταγμα, δεν πληρείται κανένα στοιχείο ή προϋπόθεση της σύγχρονης παραδοχής για την κρατογέννεση της Καταλωνίας. Κανένα. Ακόμη κι αν δεχθούμε τα κλασσικά προαπαιτούμενα για την διακήρυξη της ανεξαρτησίας, (έδαφος, λαός, αυθυπόστατη πολιτική εξουσία), και ακόμη και αν παραβλέψουμε τη Συνταγματική έννομη τάξη (κάτι που ακόμη και το Διεθνές Δίκαιο σέβεται ως προς αυτό το ζήτημα- της αυτοδιάθεσης- ενώ τα Η.Ε. ποτέ δεν υποστήριξαν πράξεις αυτοδιάθεσης που επιφέρουν διαίρεση της εδαφικής ακεραιότητας κρατών), δεν πληρούνται τα υπόλοιπα σύγχρονα κριτήρια για την κρατογέννεση. Αυτά τα κριτήρια, μεταξύ άλλων, συνίστανται στην διαρκή καταπάτηση ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων από την κεντρική κυβέρνηση, στην εισαγωγή διακρίσεων, στην ύπαρξη μειονοτήτων, στην κατάφωρη παραβίαση, εκ μέρους και πάλι τω κρατικών αρχών, θεμελιωδών δικαιωμάτων των πολιτών της επίμαχης περιοχής. Επίσης, στην περίπτωση της Καταλωνίας, δεν έχει εφαρμογή ούτε η θεωρία περί «θεραπευτικής απόσχισης» (remedial secession).
Συνεπώς, και δίχως να μακρηγορώ περί των θεωρητικών ερμηνειών και προσεγγίσεων, η πράξη απόσχισης ήταν και είναι παράνομη, υπό τις σύγχρονες νομικές παραδοχές, ενώ η νομιμοποίησή της πάσχει ακόμη και στα πιο αυτονόητα στοιχεία της: Στα της διενέργειας του δημοψηφίσματος. Ένα δημοψήφισμα που δεν τηρεί ούτε κατ’ ελάχιστο τις Συνταγματικές επιταγές ή έστω τα προβλεπόμενα της Επιτροπής της Βενετίας (π.χ. ως προς το πιο βασικό που είναι εάν το ερώτημα είναι νόμιμο ή όχι, αν υπάρχει ένα minimum συμμετοχής ή το νόμιμο ηλικιακό όριο των ψηφοφόρων) είναι ab initio και ipso facto άκυρο. Τούτο έχει να κάνει γενικά με την πρόσληψη των δημοψηφισμάτων από εκείνους που θεωρούν πως τα τελευταία μπορούν να νομιμοποιήσουν κάθε ζήτημα για το οποίο χρησιμοποιούνται από τους εκείνους που το διενεργούν. Η πλειοψηφική αρχή στη δημοκρατία είναι τεχνικό εργαλείο (κατά το Rousseau) και όχι το θεμέλιο νομιμοποίησης κάθε πράξης ή βάφτισή της ως νόμιμη. Ένα παράνομο δημοψήφισμα δεν είναι ούτε καν νομιμοποιημένο, παρότι μπορεί να πληρείται η πλειοψηφική αρχή.
Θέλω να πω, με αφορμή το Καταλανικό δημοψήφισμα, πως και το δικό μας δημοψήφισμα του 2015 ήταν ένα άκυρο δημοψήφισμα (για την μη ακυρότητα του οποίου η Ελληνική Δικαιοσύνη υπέχει ευθύνη), ένα δημοψήφισμα το οποίο ούτε η ίδια η κυβέρνηση δεν τήρησε αγνοώντας ουσιαστικά την εντολή του εκλογικού σώματος, ένα δημοψήφισμα που θα περάσει στην ιστορία ως ένα κακό προηγούμενο χρησιμοποίησης δημοκρατικών θεσμών για πολιτικά παιχνίδια και επικοινωνιακή εκτόνωση κυβερνητικών κρίσεων. Σε κάθε περίπτωση το Καταλανικό δημοψήφισμα διαφέρει ως προς τα ανωτέρω λεχθέντα, όμως δεν παύει να είναι ένα παράνομο δημοψήφισμα, αφού περιλαμβάνει παράνομο ερώτημα, ενώ δεν συγκέντρωσε ούτε στο ελάχιστο, όπως προανέφερα, τα προαπαιτούμενα της Επιτροπής της Βενετίας (νομιμότητα ερωτήματος, minimum συμμετοχής).
Συνεπώς, ο τρόπος καταστολής και αντίδρασης των Ισπανικών αρχών απέναντι στο όλο εγχείρημα, ήταν απολύτως νομιμοποιημένος. Το αν υπερέβησαν όμως οι αρχές το μέτρο και την αρχή της αναλογικότητας, αυτό είναι ένα ζήτημα που θα το κρίνει η Ισπανική δικαιοσύνη εντός, αλλά και ενδεχομένως το Συμβούλιο της Ευρώπης (ή άλλα Ευρωπαϊκά όργανα) διεθνώς. Οι εικόνες καταστολής που μεταδόθηκαν από τα ΜΜΕ δείχνουν, είναι αλήθεια, παραβίαση της αρχής της αναλογικότητας. Και αυτό ίσως δυσχεράνει τη διαχείριση της κρίσης στη χώρα. Όμως σε κάθε περίπτωση, οι απόπειρες απόσχισης της Καταλωνίας από το Ισπανικό μητρικό κράτος, είναι έκνομες και ανομιμοποίητες, εκτός κι αν τροποποιηθεί το Ισπανικό Σύνταγμα.
του Γιάννη Τζιουρά
Διεθνολόγος- Πολιτικός Επιστήμονας
Υπ. Δρ. Νομικής ΑΠΘ
