στεναχωριέσαι, με λίγα λόγια χωρίς να χαλάς την υγεία σου, δεν είναι ούτε αυτονόητο ούτε δεδομένο. Μέρες που είναι, λοιπόν, είπα να ξεχάσω προς στιγμήν τις αναλύσεις και τις κριτικές. Σκέφτηκα να φανώ χρήσιμος και να μοιραστώ μαζί σας γνώσεις, που προέκυψαν από εκατοντάδες, για να μην πω χιλιάδες, ώρες αναγνώσεων μαρτυριών και ιστοριών καθώς και συνομιλιών με ανθρώπους που έζησαν μέσα σε ολοκληρωτικά καθεστώτα. Μαζί με τις ευχές μου, επομένως, σας στέλνω και δέκα πρακτικές συμβουλές για το πως να μην χαλάσετε την υγεία σας μέσα στις σημερινές συνθήκες.
1. Να κοιμάστε περισσότερο. Βεβαίως, ο ύπνος είναι απαραίτητος αλλά σε συνθήκες ολοκληρωτισμού αποκτά πρόσθετες ωφέλιμες ιδιότητες. Εκτός του ότι ξεκουράζεστε, εκτίθεστε λιγότερο στις καθεστωτικές πρακτικές που ανεβάζουν την πίεση, προκαλούν νεύρα και χαλάνε την υγεία. Επιπλέον ο ύπνος βελτιώνει τη διάθεση και αυξάνει την αισιοδοξία, και που ξέρετε μπορεί να δείτε και κανένα όνειρο πως το καθεστώς φεύγει. Οπωσδήποτε αποφύγετε να τρώτε βαριά τα βράδια για να μην δείτε κάνα εφιάλτη πως μένει για πάντα.
2. Μάθετε να ζείτε με τα ψέματα του καθεστώτος. Κάθε αυταρχικό καθεστώς στηρίζεται στα ψέματα. Κι όσο πιο πολύ ανησυχεί πως κινδυνεύει τόσο πιο πολλά ψέματα ακούγονται σε βαθμό που και οι όποιες αλήθειες λέγονται να τυλίγονται από στοίβες ψεμάτων. Δεν χρειάζεται να θυμώνετε, επομένως, θα αρρωστήσετε. Ρίξτε το στην πλάκα και περιορίστε στο ελάχιστο την έκθεσή σας στην τοξική καθεστωτική ενημέρωση.
3. Βελτιώστε τα αγγλικά σας (αν χρειάζεται). Όχι μόνο επειδή έχετε απόλυτη ανάγκη να διαβάζετε τα ξένα μέσα, κι ούτε επειδή πρέπει επίσης να μαθαίνουν από εσάς οι ξένοι τι πραγματικά συμβαίνει στην Ελλάδα (από που να μάθουν τι γίνεται, από τον κυβερνητικό εκπρόσωπο;). Οι ξένοι φίλοι βοηθούν επίσης να καταλάβετε ότι διατηρείτε σώας τας φρένας σας. Τις προάλλες, ένας Γερμανός φίλος, μου είπε, πως στην χώρα του αν άκουγαν πως μια κυβέρνηση παρακολουθεί 15 χιλιάδες τηλέφωνα, δηλαδή καμιά πεντακοσαριά χιλιάδες σε δέκα εκατομμύρια ανθρώπους, κι ανάμεσα τους υπουργούς, ευρωβουλευτές και δημοσιογράφους θα πήγαινε το μυαλό τους κατευθείαν στη Στάζι. Μόλις το άκουσα, ήθελα να του πω: «γεια στο στόμα σου άνθρωπέ μου».
4. Στηριχθείτε στους φίλους σας. Στον ολοκληρωτισμό οι φιλίες δοκιμάζονται. Στηριχθείτε στους παλιούς σας φίλους αλλά κάντε και νέους, στο βαθμό που μπορείτε να μοιραστείτε μαζί τους τα αυτονόητα. Δεν χρειάζεται να συμφωνείτε σε όλα, αρκούν οι βασικές αλήθειες, τα άλλα θα τα βρείτε στην πορεία. Μην έχετε ενοχές για τους φίλους που χάσατε. Αν νομίζετε πως μερικοί έχουν μεταμορφωθεί σε γουρούνια (ικανότητα που φαίνεται πως δεν διέθετε μόνο η Κίρκη αλλά κάθε λογής ολοκληρωτισμός) σωστά νομίζετε, αλλά μην τους αντιμετωπίσετε ως τέτοιους, είναι στενάχωρο και για σας και για αυτούς. Εξάλλου τους πραγματικούς φίλους, μια μέρα θα τους ξαναβρείτε. Δυστυχώς οι ολοκληρωτισμοί με την τοξικότητα τους διαπερνούν τον κοινωνικό ιστό απομονώνοντας τους ανθρώπους μεταξύ τους.
5. Βρείτε ένα χόμπι και οπλιστείτε με υπομονή. Μην ασχολείστε όλη μέρα με την πολιτική θα σας πιάσει κατάθλιψη. Ο αγώνας ενάντια στον αυταρχισμό τις περισσότερες φορές δεν είναι αγώνας εκατό μέτρων αλλά μαραθώνιος. Οπλιστείτε με υπομονή γιατί μπορεί να περάσει αρκετός καιρός μέχρι να δείτε άσπρη μέρα.
6. Μην τσακώνεστε διαρκώς για τα αυτονόητα, θα τρελαθείτε. Η δύναμη των ολοκληρωτισμών είναι το θράσος. Χρησιμοποιώντας προπαγάνδα και φόβο, πετυχαίνουν, προσωρινά τουλάχιστον, να κάνουν αρκετό κόσμο να αναρωτιέται, μήπως δεν ξέρει τι του γίνεται. Να θυμάστε λοιπόν πως δεν χάσατε τα μυαλά σας, απλώς μην προσπαθείτε να το αποδείξετε αυτό σε ανθρώπους που δεν θέλουν να το αντιληφθούν.
7. Μην υποτιμάτε τη δημοφιλία του καθεστώτος. Τα αυταρχικά καθεστώτα δεν στερούνται απαραίτητα δημοφιλίας. Είτε με μαζική διαφθορά, είτε με λαϊκισμό και εθνικισμό, και βέβαια με έλεγχο πληροφόρησης, με ψέματα και με προπαγάνδα εναντίον των αντιπάλων τους καταφέρνουν πάντα να συσπειρώνουν ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού και να αδρανοποιούν ένα άλλο. Σκεφτείτε: ο Πούτιν, ο Ερντογάν, ο Όρμπαν και τόσοι άλλοι δεν στερούνται δημοφιλίας. Διαβάστε επίσης τους «Ρινόκερους» του μεγάλου Ευγένιου Ιονέσκο, θα σας βοηθήσει να κατανοήσετε πως η μαζική παράνοια και η συλλογική αυταπάτη είναι σύμφυτη με τον ολοκληρωτισμό. Μην θυμώνετε με τους γύρω σας, και να έχετε κατανόηση όταν αντιλαμβάνεστε πως ο συνομιλητής σας είναι θύμα της προπαγάνδας του καθεστώτος και όχι έμμισθος συνεργάτης. Αντιθέτως, να αποφεύγετε να σπαταλάτε ενέργεια και υπομονή με ανθρώπους που έχουν ως αποστολή τους να υπηρετούν το καθεστώς. Στα αυταρχικά καθεστώτα η υποστήριξη σε αυτά είναι μια πολύ καθωσπρέπει εργασία (για το καθεστώς και τους υπηρέτες του).
8. Μην εκπλήσσεστε από την κακία και την εκδικητικότητα του καθεστώτος. Αν είστε κάπως πιο εξωστρεφής και έχετε δημόσια τοποθετηθεί ενάντια στο καθεστώς, να είστε έτοιμοι να νιώσετε την εκδικητικότητα του καθεστώτος και την κακία των έμμισθων υποστηρικτών του. Θα ακούσετε όσα δεν φαντάζεστε και «θα μάθετε» πολλά για τον εαυτό σας. Μην το πάρετε προσωπικά. Οπλιστείτε με χιούμορ και μοιραστείτε το δημόσια. Ως γνωστόν, το χιούμορ είναι το πεδίο όπου οι ολοκληρωτισμοί είναι παντελώς αδύναμοι. Τα ανέκδοτα είναι ένας καλός μηχανισμός: ας πούμε θυμάμαι ένα τέτοιο ρουμάνικο: «μην κολλάτε τις μαστίχες κάτω από το τραπέζι χαλάνε οι κοριοί».
9. Διαβάστε βιβλία. Αυτή βέβαια είναι συμβουλή παντός καιρού αλλά ειδικά τα βιβλία ιστορίας είναι χρήσιμα για να αντιληφθείτε ότι δεν ζείτε κάτι πρωτοφανές. Διαβάζοντας Ιστορία θα αντιληφθείτε, πως είναι συνηθισμένο μοτίβο ανά τους αιώνες, κάποιοι εξουσιαστές να χάσουν τα μυαλά τους εξαιτίας της ακόρεστης δίψας τους για εξουσία.
10. Οι καιροί αλλάζουν! Ότι κι αν γίνει, όσο κι αν διαρκέσει ένα καθεστώς, κάποια στιγμή θα πέσει. Κι όσο πιο αυταρχικό είναι, τόσο πιο μεγάλο θόρυβο θα κάνει όταν θα σκάσει στο έδαφος. Αυτό είναι το μεγαλύτερο μάθημα από την ιστορία του ολοκληρωτισμού.