Όποιος και όποια έχει διαβάσει την ιστορία της περιόδου και τα όσα συνέβησαν με τους πολιτικούς κρατούμενους –θυμίζω το εξαιρετικό σχετικό βιβλίο του Πολυμέρη Βόγλη– θα μπορούσε να φανταστεί την ύπαρξή τους ή, για να το γράψω καλύτερα, τις διαδικασίες που οδήγησαν στη σημερινή ανακάλυψη: το μίσος, η βία μιας εξουσίας που δεν ήθελε απλώς να τιμωρήσει τον αντίπαλό της, αλλά να τον αφανίσει πλήρως: να διαγράψει την ίδια του την παρουσία, να τον ατιμώσει με την πιο ουσιαστική έννοια της λέξης, να αφαιρέσει δηλαδή από τους δικούς του το δικαίωμα να τιμήσουν το νεκρό σώμα του. Αυτά, όλα, είναι με κάποιο τρόπο γνωστά. Με εντυπωσίασε, όμως, για άλλη μια φορά, η δύναμη της ύλης, η ύπαρξη μετά από τόσα χρόνια αυτών των αφανών λειψάνων που έρχονται τώρα στο φως για να θυμίσουν ιστορίες που δύσκολα λέγονται μα πιο δύσκολα ξεχνιούνται. Με στοίχειωσαν αυτά τα γεγυμνωμένα οστά στο χώμα, χωρίς τα κτερίσματα των αγαπημένων τους δίπλα. Και μου ξανάρθε, πιεστικά, το ίδιο ερώτημα που χρόνια τώρα με απασχολεί: Πρέπει να θυμόμαστε ή κάποτε είναι καλύτερα να ξεχνάμε; Και ο/η ιστορικός;
Η σιωπή
Εδώ και χρόνια η ιδέα ενός/μιας ιστορικού κυνηγού της Αλήθειας έχει πια εγκαταλειφθεί. Όχι μόνο γιατί η «ιστορική αλήθεια» ως μια απόλυτη έννοια έχει προβληματοποιηθεί, αλλά και γιατί οι εμπειρίες αυτού του τρομερού 20ού αιώνα άλλαξαν συνολικά την εικόνα μας για τη σχέση μας με το παρελθόν· έννοιες όπως η δικαιοσύνη απέκτησαν μια άλλη διάσταση, τα τάσια της ζυγαριάς της βάρυναν από πολλά ανόμοια φορτία. Φτάνει να σκεφτούμε μόνο τις επιτροπές αλήθειας και συμφιλίωσης στις χώρες της Λατινικής Αμερικής και τον ρόλο των ιστορικών σε αυτές, στην υπηρεσία μιας οπτικής που ήθελε να ενώσει παρά να διχάσει, στην ανάγκη η μελέτη του παρελθόντος να γίνει ένα φίλτρο για την αντιμετώπιση του τραύματος, να ανοίξει δρόμο για την επόμενη μέρα. Ενός «πρακτικού» παρελθόντος έναντι του «ιστορικού», για να θυμηθώ μια διάκριση που τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιούμε συχνά στην ιστορία, θέλοντας να διαχωρίσουμε την ιστορία των ιστορικών από τον τρόπο που οι κοινωνίες αντιμετωπίζουν τα όσα έχουν συμβεί. Τι γίνεται όμως όταν έχεις να διαχειριστείς ένα μη παρελθόν,όπως στην περίπτωση του Επταπυργίου; Όταν πρέπει να διαχειριστείς την απώλεια, την απουσία, όχι μόνο την αδυναμία να αποδώσεις τιμές στο σώμα εκείνου ή εκείνης που χάθηκε, αλλά και την άγνοια για το τι πραγματικά έχει γίνει. Τη σιωπή.
Όταν, λίγα χρόνια πριν, έγραφα το βιβλίο μου για τους φακέλους κοινωνικών φρονημάτων στην Ελλάδα, προσπάθησα να καταλάβω το γιατί οι άνθρωποι είχαν την ανάγκη να ξεχάσουν, να καταστρέψουν τις υλικές κληρονομιές ενός τραυματικού χθες. Δεν μιλώ για τις οποίες κυβερνητικές αποφάσεις, αλλά για τη στάση μιας κοινωνίας που αδιαφόρησε ή συναίνεσε στην καταστροφή, ανάμεσά τους, πολλοί και πολλές που είχαν υποφέρει από τους φακέλους, και όμως αντιμετώπισαν θετικά, ακόμα και με χαρά ή ανακούφιση την καταστροφή τους – σα λύτρωση. Τότε αυτό που υποστήριξα ήταν ότι αν ως ιστορικός αντιδρούσα στο έγκλημα της αποτέφρωσης μιας τόσο σημαντικής πηγής, από την άλλη ως μελετητής του παρελθόντος κατανοούσα την ανάγκη όσων είχαν βιώσει τα γεγονότα να ξεχάσουν, να αφήσουν πίσω τους φόβους και τραύματα μιας ολόκληρης ζωής. Και δεν αλλάζω τη γνώμη μου. Η ελληνική κοινωνία, και ιδιαίτερα οι ηττημένοι του Εμφυλίου κατάφεραν με σκληρό αρκετές φορές τίμημα (μερικούς μήνες πριν, στην Καστοριά, σε ένα συνέδριο για τον Εμφύλιο είχα την τύχη να ακούσω μια συγκλονιστική ανακοίνωση, επιγόνων γυναικών που είχαν βιαστεί από άνδρες παραστρατιωτικών οργανώσεων της περιοχής, που συνέχισαν να ζουν μαζί τους, εκείνες και τα παιδιά τους, με τους βιαστές και τους απογόνους τους*) να συνεχίσουν τη ζωή τους, να προχωρήσουν. Μήπως είναι καλύτερα, λοιπόν, να θάψουμε απλώς αυτά τα λείψανα, ξεχνώντας τα μαζί με τις πληγές του Εμφυλίου;
Η επιστροφή στο παρελθόν
Νομίζω το αντίθετο. Όχι μόνο να κάνουμε ότι πρέπει ώστε να ανακαλυφθεί η έκταση των όσων έγιναν με την συνολική ανασκαφή της περιοχής και την ταυτοποίηση, όπου γίνεται, των εκτελεσμένων. Αλλά να συζητήσουμε γι’ αυτό, να αναδείξουμε το πραγματικό μέγεθος των εκτελέσεων. Η δημοκρατία μας σήμερα δεν κινδυνεύει από τα φαντάσματα του Εμφυλίου, ούτε από τους διχασμούς που έφερε για χρόνια η μνημόνευσή του. Αντίθετα, κίνδυνοι μπορεί να είναι η αμνησία, η σιωπή γι’ αυτά που έγιναν, η έλλειψη κατανόησης των αιτιών που τα προκάλεσαν, η εξίσωση θυμάτων και θυτών στη λογική μιας διχασμένης εποχής. Δεν είναι εύκολα, όλα αυτά. Η επιστροφή στο παρελθόν δεν είναι περίπατος, ούτε ευχολόγιο για την εθνική συμφιλίωση. Η ιστορική έρευνα αποσκοπεί στη γνώση και στην κατανόηση και επακόλουθο της τελευταίας δεν μπορεί παρά να είναι και η ενοχή και ο καταλογισμός.
Διαβάζω σε κάποιες αναρτήσεις ότι δεν ξέρουμε τι ήταν όλες και όλοι αυτοί, πόσο πραγματικά θύματα ήταν και άλλα παρόμοια. Και μόνο η συγκεκριμένη συμπεριφορά του επίσημου κράτους απέναντί τους τούς μετατρέπει σε θύματα, θύματα μιας βάρβαρης και ανεπίτρεπτης για οποιονδήποτε θεσμό, σε όποια συνθήκη, συμπεριφοράς. Αν κάτι απαιτείται, τώρα, είναι οι εκτελεσμένοι αυτοί να γίνουν πρόσωπα, να αποκτήσουν δηλαδή, όπου είναι δυνατόν, όνομα και ταυτότητα, να τους δοθεί πίσω η ταυτότητά τους, να ανασυσταθούν οι διαδρομές τους. Αυτό είναι το δίκαιο. Και μιλώ για δίκαιο χωρίς καμιά υπερβατική διάθεση ή αναφορά στο επέκεινα· το αντίθετο. Μιλώ για το εδώ και το τώρα. Για την ανάγκη σεβασμού και ανάδειξης των κανόνων εκείνων που πρέπει να διέπουν τη ζωή μας. Και εκεί προστρέχει η ανάγκη της δικής μας δουλειάς, των ιστορικών: να υπερασπιστούμε το δικαίωμα των ανθρώπων στην ιστορία. Το δικαίωμα να θυμόμαστε όσα έγιναν, να μνημονεύουμε την ύπαρξη, να αναζητούμε τα ίχνη, να δίνουμε λόγο σε εκείνους που δεν έχουν πια φωνή. Δεν υπάρχει μεγαλύτερος θάνατος από τη σιωπή.
Άσκηση δικαιοσύνης
Η αναζήτηση και η κατανόηση του τι έγινε στο Επταπύργιο δεν είναι μια απλώς μια ιστορική έρευνα. Είναι μια άσκηση δικαιοσύνης σε δύσκολους καιρούς, την ώρα που η ελληνική κοινωνία διεκδικεί την αλήθεια και το δίκαιο για ανθρώπους που χάθηκαν αδικαιολόγητα, αναζητά το οξυγόνο που δίνει ο καταλογισμός και η απόδοση ευθυνών. Είναι η στιγμή που δεν χρειαζόμαστε τη λήθη, αλλά τη γνώση και την μνήμη – όσο επώδυνη και να είναι. Μια άσκηση δικαιοσύνης, μια άσκηση δημοκρατίας.
Βαγγέλης Καραμανωλάκης
*Αναφέρομαι στο συνέδριο: «Εμφύλιοι Πόλεμοι: Αφηγήσεις, Μνήμες, Ταυτότητες», που διεξήχθη στην Καστοριά, στις 14-15 Δεκεμβρίου 2024 και οργανώθηκε από το Εργαστήριο Κοινωνικών & Μεταναστευτικών Σπουδών, Τμήμα Επικοινωνίας & Ψηφιακών Μέσων, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, Independent Social Research Foundation.
πηγη: εφημεριδα Εποχή
