μονόπλευρης βιομηχανοποίησης και μετέπειτα ταχείας αποβιομηχάνισης αποτελούν το Bilbao στην Ισπανία και το Sheffield στη Βρετανία.
Και οι δύο πόλεις θεωρούνταν σημαντικά κέντρα της παγκόσμιας παραγωγής χάλυβα μέχρι τα τέλη του 1960. Μέσα στις επόμενες τρεις δεκαετίες οδηγήθηκαν σε οικονομική και πληθυσμιακή κατάρρευση λόγω της αποβιομηχανοποίησης. Αυτή η στασιμότητα συνοδεύτηκε από σοβαρά προβλήματα, όπως υψηλή ανεργία, κοινωνικοπολιτική αναταραχή, περιβαλλοντική υποβάθμιση.
Παρατηρώντας κάποιος την εξελικτική πορεία των δύο αυτών πόλεων μπορεί να την παρομοιάσει με την εκείνη της Κοζάνης και της Πτολεμαΐδας. Μετά από κατακόρυφη άνοδο στις τρεις τελευταίες δεκαετίες φαίνεται πλέον πως η πτώση της βιομηχανικής δραστηριότητας στο νομό Κοζάνης τείνει να λάβει χαρακτηριστικά αποβιομηχανοποίησης. Η περιβαλλοντική υποβάθμιση, η πληθυσμιακή στασιμότητα, η αύξηση της ανεργίας (σε όλες τις στατιστικές μελέτες καταλαμβάνει την πρώτη θέση) είναι μερικά από τα στοιχεία που μαρτυρούν την έλλειψη της βιομηχανικής παραγωγής. Είναι δυνατό να εξέλθει από την κρίση η περιοχή μας, με μια νέα αναπτυξιακή πορεία;

Στην ερώτηση αυτή δίνει θετική απάντηση η πορεία των δύο ευρωπαϊκών πόλεων και αποτελούν καλή πρακτική προς μια αναγέννηση και ανάπλαση του αστικού περιβάλλοντος. Η λύση που επιλέχθηκε είχε ήδη εφαρμοστεί σε πόλεις της Βόρειας Αμερικής και Ευρώπης και ονομάζεται πολιτιστική αναγέννηση. Η συγκεκριμένη προσέγγιση που χρησιμοποιήθηκε στο Bilbao και στο Sheffiled περιέχει δέσμη δράσεων και μέτρων, όπως η διοργάνωση πολιτιστικών γεγονότων εθνικής και διεθνούς εμβέλειας, η χρηματοδότηση αρχιτεκτονικών projects και η δημιουργία νέων πολιτιστικών χώρων. Η σηματοδότηση τέτοιου είδους προγραμμάτων γίνεται μέσα από τη χρήση των νέων τάσεων της αρχιτεκτονικής στην αστική ανάπλαση. Η πολιτιστική πολιτική έχει θεωρηθεί ως ένα μέσο για τη διαφοροποίηση της τοπικής οικονομίας με την προώθηση του τριτογενούς τομέα, την προσέλκυση επενδύσεων και την αναζωογόνηση της τοπικής ιδιομορφίας. Η χρήση της πολιτιστικής πολιτικής στην αστική ανάπλαση έκανε την εμφάνισή της σε πόλεις των Ηνωμένων Πολιτειών τις δεκαετίες του '70 και '80. Χαρακτηριστικό και πρώιμο παράδειγμα αποτελεί η Βαλτιμόρη. Αντίστοιχα, η Γλασκόβη και η Βαρκελώνη έπαιξαν πρωταρχικό ρόλο στην Ευρώπη.

Στη δική μας περίπτωση, το Bilbao και το Sheffield επένδυσαν σε φιλόδοξα προγράμματα αστικής ανάπλασης, λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη την πολιτιστική διάσταση. Το Sheffield, λοιπόν, λόγω της γενικότερης πολιτικής που ακολουθούσε η θατσερική Βρετανία χρηματοδότησε το πρόγραμμά του με κεφάλαια του ιδιωτικού τομέα και ΣΔΙΤ (συμπράξεις Δημόσιου και Ιδιωτικού τομέα). Αντίθετα, το Μπιλμπάο στηρίχθηκε κατά κύριο λόγο στη δημόσια διαχείριση αντίστοιχων προγραμμάτων ανάπλασης, αποδεχόμενο ωστόσο τις συμπράξεις με τον ιδιωτικό τομέα. Μια μεγάλη, ακόμη, διαφορά εμφανίζεται στο βαθμό συμμετοχής και εμπλοκής των πολιτών στις διαδικασίες ανάπλασης. Στο Sheffield ενεπλάκησαν ενεργά οι πολίτες. Στο Bilbao υπήρξε μια άλλη προσέγγιση που ξεκινούσε από την κορυφή της πυραμίδας, την τοπική εξουσία, και διαχεόταν προς τους πολίτες, χωρίς να επιζητείται η άμεση ανάμειξή τους. Τέλος, και οι δύο πόλεις άντλησαν σημαντικούς πόρους από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης.
Σημείο αναφοράς και στα δύο προγράμματα ανάπλασης αποτέλεσε το αξίωμα: η προώθηση μιας ελκυστικής εικόνας της πόλης οδηγεί σε προσέλκυση επενδύσεων. Και τα δύο είχαν ως βάση την προώθηση της πολιτιστικής πολιτικής. Επιστέγαση αυτής ήταν η δημιουργία του Μουσείου Guggenheim στο Bilbao, το οποίο σχεδιάστηκε από τον παγκόσμιας φήμης αρχιτέκτονα Frank Gehry και ξεκίνησε τη λειτουργία του το 1997. Οι δύο πόλεις δεν αρκέστηκαν μόνο στην ωραιοποίηση των κέντρων τους με αξιόλογη αρχιτεκτονική: προέβησαν σε περαιτέρω φυσικές επεμβάσεις σε συνοικίες και σε αποκαταστάσεις παλιών γειτονιών και μνημείων. Ενδιαφέρον αποκτά και η στάση των δύο πόλεων σχετικά με τις πολιτικές οικονομικής αναδιάρθρωσης που ακολούθησαν. Το Sheffield προσπάθησε να συγκρατήσει την πτώση της βιομηχανικής παραγωγής του. Το Bilbao επένδυσε από την αρχή στη δημιουργία ενός τομέα υψηλής τεχνολογίας, ξεφεύγοντας από τη μέχρι τότε βιομηχανική του πορεία. Σημείο αναφοράς και τουριστικής προσέλκυσης αποτέλεσε το μουσείο Guggenheim.
Οι ειδικοί έχουν καταλήξει ότι τρεις είναι οι βασικοί άξονες επιτυχίας και των δύο προγραμμάτων: η προώθηση της οικονομικής ζωής (αύξηση των επενδύσεων, καταπολέμηση της ανεργίας), η βελτίωση των κοινωνικών συνθηκών (αύξηση της κοινωνικής συνοχής μέσα από κοινωνικά επικεντρωμένες πολιτικές στο Sheffield) καθώς και η αναβάθμιση – βελτίωση του φυσικού περιβάλλοντος της πόλης (αποκατάσταση των ιστορικών κέντρων, δημιουργία νέων κέντρων, εντυπωσιακή αρχιτεκτονική και αστικός σχεδιασμός, δημιουργία χώρων και ενός σημαντικού δικτύου μέσων μαζικής μεταφοράς).
Απόψεις αντίθετες προς τη σκοπιμότητα και αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων αυτών και τη δημιουργία του Μουσείου Guggenheim δεν έλειψαν. Ιδιαίτερα για το μουσείο Guggenheim η κριτική εστιάζεται στην αποξένωση της πόλης από τις πολιτιστικές της ρίζες της. Ακόμη, δεν υπήρξε διασύνδεση των δραστηριοτήτων του μουσείου με το βασκικό πολιτισμό. Ωστόσο, το μουσείο έγινε το αδιαμφισβήτητο σύμβολο της πόλης: μέσα από καινοτόμα συστήματα σχεδιασμού δημιουργούνται ξεχωριστά αστικά τοπία που δε συνδέονται άρρηκτα με την τοπική πολιτιστική κληρονομιά. Με τον τρόπο αυτό δόθηκε μια νέα αστική ταυτότητα και στις δύο πόλεις.

Έπειτα από την παραπάνω αναδρομή, γίνεται κατανοητό ότι η εφαρμογή πολιτιστικών πολιτικών σε αποβιομηχανοποιημένες πόλεις μπορεί να αποτελέσει μοχλό για αστική ανάπλαση και οικονομική αναδιάρθρωση. Το αρχιτεκτονικό design παίζει σημαντικό ρόλο στον τομέα αυτόν. Και οφείλουν οι δύο πόλεις μας να αρχίσουν να κινούνται σε μια ανάλογη πορεία. Μέσα από καλοσχεδιασμένες πολιτιστικές πολιτικές είναι εφικτό να ανακάμψουν, να βρουν ένα νέο βηματισμό και να αναγεννηθούν. Η Κοζάνη διαθέτει ένα σημαντικό τρίπτυχο, που αποτελείται από το Αρχαιολογικό Μουσείο Αιανής, τη Δημοτική Βιβλιοθήκη με το νέο κτίριο και το Λαογραφικό Μουσείο και μπορεί να αποδώσει πολλά. Αντίστοιχα, η Πτολεμαΐδα διαθέτει το συγκρότημα της ΑΕΒΑΛ, το οποίο καταστρέφεται μέρα με τη μέρα από την αχρησία, ενώ μπορεί να γίνει η βάση ενός προγράμματος αστικής ανάπλασης με πολιτιστική διάσταση. Είναι πλέον καιρός να επωφεληθούμε από την επιτυχία όλων εκείνων των πόλεων που εξελίχθηκαν μέσα από την προώθηση της δημιουργικότητας και του δυναμισμού σε τοπικό επίπεδο, με στόχο την επίτευξη της αρμονικά ανεπτυγμένης κοινότητας του Amartya Sen.

ο Dr Δημήτρης Μυλωνάς ειναι στέλεχος στην Περιφέρεια δυτικής Μακεδονίας*