Εκ πρώτης όψεως, λυπάμαι που θα διαψεύσω τις προσδοκίες σας, καμία. Με μια δεύτερη όμως ανάγνωση, διαπιστώνουμε ότι μοιράζονται την κοινή μοίρα των αρχαιοτήτων, που η τύχη τους καθορίζεται από μια αυθαίρετη αισθητική και ιστορική αξία που τους αποδίδεται.
Έτσι λοιπόν, στην περίπτωση της Αμφίπολης έχουμε ένα μεγαλοπρεπές μνημείο που φορτώθηκε με τόσες πολλές προσδοκίες, που τώρα αδύνατο να επωμιστεί το βάρος τους, χάνεται από τα φώτα της δημοσιότητας. Ένα μεγαλειώδες αρχιτεκτονικό οικοδόμημα, που συνδέθηκε με την υπόνοια κάποιου 'μέγα' και σημαντικού νεκρού και ως εκ τούτου έτυχε πολιτικής εκμετάλλευσης, του χαρίστηκε απλόχερα χρηματοδότηση και άπλετος τηλεοπτικός χρόνος. Ένα μνημείο, που δυστυχώς δεν επιβεβαίωσε τη μεγαλειότητά του και τώρα που έσβησαν τα φώτα της δημοσιότητας, έπαψε πια να μας ενδιαφέρει.
Στην περίπτωση του πηγαδιού, από την άλλη, ένα ταπεινό εύρημα, ενδέχεται να θεωρηθεί σύμφωνα με τα παραπάνω ασήμαντο, κακόγουστο, ανάξιο λόγου προστασίας και ανάδειξης και για το λόγο αυτό ν' αποφασιστεί η επιχωμάτωση ή και η μετακίνησή του.
Ωστόσο, η αρχαιολογία είναι μία επιστήμη που μελετά ιστορικά και υλικά κατάλοιπα της ανθρώπινης συμπεριφοράς και δραστηριότητας του παρελθόντος. Χωρίς διαχωριστικές γραμμές μεταξύ πολύτιμων αριστουργημάτων και απλών τέχνεργων (artefacts) (αντικείμενα καθημερινής χρήσης), κινητών και ακίνητων ευρημάτων, χωρίς χρονολογικά όρια που κατατάσσουν τα ευρήματα σε σημαντικά ή λιγότερο σημαντικά. Μοναδικός στόχος της να ανασυνθέσει το παζλ του παρελθόντος, να αναδείξει άγνωστες πτυχές της καθημερινότητάς του αποδεικνύοντας την ιστορική του συνέχεια.
Κατ' αυτό τον τρόπο, το έρμο το πηγάδι, έχει την ίδια βαρύνουσα αξία με μία 'Αμφίπολη', ακόμη και αν δεν συνδέεται με την οικία κάποιου επιφανούς Κοζανίτη και δεν αποτελεί μέρος ενός λαμπρού οικοδομήματος. Χρήζει ακριβώς της ίδιας αξίας προσοχής και μελέτης, όπως θα έχρηζε οποιοδήποτε εύρημα ταπεινό η μη, μικρό ή μεγάλο, απλό ή σύνθετο. Όπως ακριβώς, σύμφωνα με την Α. Λαζαρίδη και τη νέα σχολή αρχαιολογίας του Γ. Χουρμουζιάδη, "ένα προϊστορικό λιοκούκουτσο έχει την ίδια αξία μ' ένα χρυσό στεφάνι". Και αυτό γιατί το πηγάδι ως 'αυθεντικό' αντικείμενο, διατηρώντας και αναδεικνύοντας τις δυνατότητές του για εμπειρία της πραγματικότητας μας παρέχει πληροφορίες για την Κοζάνη μιας περασμένης εποχής συμβάλλοντας στην οικοδόμηση της σύγχρονης κοινωνικής ταυτότητας.
Τα αρχαιολογικά αντικείμενα-μνημεία είναι φορείς μηνυμάτων, αφηγούνται ιστορίες, διαγράφουν τη δική τους ιστορία και από τη στιγμή που αποκαλύπτονται επανεκκινούν ένα νέο κύκλο ιστορίας. Η περίπτωση του πηγαδιού αποτελεί όχι μόνο μαρτυρία του παρελθόντος, αλλά ενταγμένο στην ιστορία κατασκευής της πλατείας ξαναγράφει την ιστορία του αποτελώντας τμήμα της και στοιχείο της ιστορίας της πόλης. Μαζί λοιπόν, με την κοινή ιστορία της πλατείας πλέον, μετά από πολλά χρόνια, θα αποτελεί μέρος της ιστορίας μιας άλλης πλατείας, όταν αυτή θα επανακατασκευαστεί με την ιστορία του να συνεχίζεται και να ξαναγράφεται. 'Επαναπλαισιωμένο', σημαινόμενο της πρότερης λειτουργίας του, το πηγάδι θα υπομνηματίζει στις επόμενες γενιές στιγμιότυπα από την ιστορία της πόλης τους.
Αυτή είναι η πορεία ζωής ενός αντικειμένου, αυτή είναι η δύναμη των αρχαιοτήτων, η μοίρα τους και ο προορισμός τους, να υπογραμμίζουν την ιστορική συνέχεια και να μας θυμίζουν καθημερινά πόσο όμοιοι είμαστε με τους προγόνους μας, πόσο κοινές είναι οι βασικές μας ανάγκες και οι τρόποι αντιμετώπισής τους. Έτσι γράφεται η ιστορία ενός αντικειμένου, που δε σταματάει ποτέ, γιατί πάντα θα νοηματοδοτείται από νέα συμφραζόμενα που θα επανακαθορίζουν τη λειτουργία του.
Άλλωστε, ανέκαθεν οι αρχαιότητες καθορίζουν την αίσθησή μας για το ποιοι είμαστε, προσφέρουν μόνιμο σχήμα στις απόψεις μας για τον εαυτό μας, οι οποίες διαφορετικά θα χάνονταν στη ροή της συνείδησης. Στην καρδιά των αρχαιοτήτων βρίσκεται η ικανότητά τους να λειτουργούν ως απτοί σύνδεσμοι με το παρελθόν, από το οποίο έχουν επιβιώσει με έναν τρόπο που οι γραπτές πηγές και οι αφηγημένες ιστορίες δεν μπορούν. Αυτή τους η ιδιαιτερότητα είναι που τα ενδυναμώνει ως σύμβολα και στοιχεία μνήμης για το παρελθόν. Εξάλλου, ο άνθρωπος ενυπάρχει στα αντικείμενα ως δημιουργός, ως χρήστης, ως παρατηρητής και ως νοηματοδότης τους και τα αντικείμενα υπάρχουν για να του θυμίζουν αυτό που η μνήμη του αδυνατεί να συγκρατήσει. Σύμφωνα μάλιστα με την Α. Κοτταρίδη, κοινωνίες χωρίς μνήμη σημαίνει άνθρωποι με αμνησία, πλάσματα 'ἀμενηνὰ κάρηνα', όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Όμηρος στην Οδύσσεια.
Όμως όλα αυτά χάνονται βιαίως αν το πηγάδι αποσπαστεί από το περιβάλλον του. Σε αυτή την περίπτωση γράφονται οι τίτλοι τέλους του, περνάει οριστικά στη λήθη. Τελειώνει η ιστορία του, παύει να έχει οποιαδήποτε ιστορική αξία, ακυρώνεται η λειτουργία του, δολοφονείται. Χάνεται η συνάφεια με το σύνολο, με την ομάδα, με τον πολιτισμό. Τέτοια, μικρού μεγέθους, τυχαία ευρήματα δεν πρέπει να αποσπώνται από τα κοινωνικά τους συμφραζόμενα, πολύ περισσότερο μάλιστα όταν η προσπάθεια διάσωσής τους δε στοιχίζει το παραμικρό σε κόστος και χρόνο και δεν επιβαρύνει καθόλου το έργο κατασκευής της πλατείας. Η άμεση και αδιαμεσολάβητη πρόσβαση με το παρελθόν που μόνο οι αρχαιότητες παρέχουν δε μπορεί να επαναληφθεί με άλλα μέσα.
Ας σκεφτούμε ένα αντίστοιχο παράδειγμα, τηρουμένων των αναλογιών βεβαίως, με τις αρχαιότητες που βρέθηκαν επίσης ανέλπιστα κατά τις εργασίες κατασκευής στο μετρό της Θεσσαλονίκης. Θα ήταν το λιγότερο εγκληματικό αν υποστήριζε κανείς το ολοκληρωτικό ξήλωμα της 'βυζαντινής Εγνατίας' που βρίσκεται ακριβώς κάτω από τη χάραξη της σύγχρονης και δηλώνει με τον πιο απλό και σαφή τρόπο την ιστορική συνέχεια της Θεσσαλονίκης αποδεικνύοντας την εκπληκτική ομοιότητα του σύγχρονου εμπορικού κέντρου της πόλης με το αντίστοιχο βυζαντινό. Τι πιο επιστημονικά 'κομψό' και αισθητικά άρτιο από αρχαιότητες ενταγμένες αρμονικά στο σύγχρονο οικοδομικό ιστό να 'συνομιλούν' καθημερινά με τους επισκέπτες. Αντίστοιχα παραδείγματα υπάρχουν αρκετά με πιο χαρακτηριστικό αυτό του μετρό της Αθήνας.
Αντιθέτως, θα πρέπει να είμαστε ευτυχείς μπροστά στις αναπάντεχες αυτές ανακαλύψεις. Σε μια πόλη που δε διαθέτει επισκέψιμο αρχαιολογικό μουσείο, παρά μόνο ένα παρωχημένο λαογραφικό μουσείο, έχουν καταστραφεί τα περισσότερα αρχοντικά της μαζί με ολόκληρες παραδοσιακές συνοικίες, ας είμαστε, αν μη τι άλλο, επιεικείς μπροστά σε ένα ταπεινό, 'ομιλούν' μνημείο στο πιο κεντρικό σημείο της πόλης. Ας αποτελέσει λοιπόν, η ανάδειξή του μια καινούρια αρχή στη στάση μας απέναντι στο παρελθόν, στις αρχαιότητες και τα μνημεία μας.
- Η Σόνια Γ. Κούτσιανου είναι Αρχαιολόγος-Μουσειολόγος