πολιτικο-ιδεολογικών σχημάτων που προτάσσουν μια νεοφιλελεύθερη αντίληψη του τι είναι κοινωνία, τι είναι οικονομία, τι είναι κράτος κ.ο.κ. λειτούργησε σαν βασικό μέσο για τη νομιμοποίηση των πολιτικών λιτότητας.
Ο Μιχάλης Ταστσόγλου, διδάκτορας του τμήματος ΜΜΕ και Επικοινωνίας του ΕΚΠΑ μιλά στο Iνστιτούτο ΕΝΑ για το βιβλίο του με τίτλο Η Ηγεμονία Του Νεοφιλελευθερισμού Στον Περί Μνημονίων Λόγο. Στο εν λόγω βιβλίο επιχειρεί, διαμέσου της ανάλυσης λόγου κοινοβουλευτικών ομιλιών κυβερνητικών στελεχών κατά την περίοδο 2010-2018, να ανιχνεύσει τάσεις νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας που χαρακτήρισαν την επιχειρηματολογία του κυβερνητικού προσωπικού της χώρας.
Τι σημαίνει στη δική σας έρευνα «ηγεμονία του νεοφιλελευθερισμού»; Είναι ο νεοφιλελευθερισμός ιδεολογία;
Πρόκειται για μία ερώτηση που αναμφίβολα δε μπορεί να απαντηθεί σε λίγες γραμμές. Η ηγεμονία του νεοφιλελευθερισμού είναι η κυριαρχία του ως ιδεολογίας. Αυτό δε σημαίνει απολυταρχία ή επιβολή. Σημαίνει πρώτιστα συναινετική ηθικοδιανοητική καθοδήγηση. Υπάρχει ένα πλέγμα ιδεών που κυριαρχεί από τη δεκαετία του ’80 κι έπειτα, στο Δυτικό κόσμο τουλάχιστον. Αυτό σημαίνει ότι απολαμβάνει όλα εκείνα τα «μπόνους» μίας κυρίαρχης ιδεολογίας. Αυτά είναι πολλά και βαρύνοντα. Θέλω να πιστεύω ότι το βιβλίο τα παραθέτει. Το πιο βασικό είναι ότι η κυρίαρχη ιδεολογία παρουσιάζεται, ξεδιπλώνεται, αναπαράγεται με την εξής ιδιότητα: απεκδυόμενη εαυτήν ως αυτό που είναι, δηλαδή ως ιδεολογία. Αυτό σημαίνει ότι στον απλό άνθρωπο που δεν ξέρει πολλά από πολιτική, δεν ενδιαφέρεται και τόσο, ή το ατομικό σύστημα πεποιθήσεών του δεν είναι και τόσο εύτακτο, ένα πλήθος πρακτικών με ιδεολογικό πρόσημο- νεοφιλελεύθερο στην περίπτωσή μας- φαντάζει ως κάτι το ουδέτερο, κάτι το φυσι(ολογι)κό, κάτι το αναπόφευκτο. Ο νεοφιλελευθερισμός είναι ιδεολογία. Δεν είναι ούτε φιλελευθερισμός, ούτε συντηρητισμός. Είναι μία άλλη ιδεολογία, η οποία, μάλιστα, μεταξύ των δύο προαναφερθεισών ιδεολογικών μητρών τείνει προς τη δεύτερη, όπως δείχνει και η έρευνα. Είναι ιδεολογία γιατί συναντά κανείς σε αυτήν όλα τα χαρακτηριστικά που διέπουν μία ιδεολογία. Τέλος, εκφράζεται και αναπαράγεται σε μεγάλο βαθμό μέσω βιοπολιτικής, η οποία έχει δομικό χαρακτήρα στις σύγχρονες κοινωνίες. Η δύναμη αυτής της βιοπολιτικής είναι ιστορικά πρωτοφανώς δριμεία, λόγω των νέων μέσων, μεταξύ άλλων ιδεολογικών μηχανισμών του κράτους, καθώς αυτά αναδεικνύονται ως το υπ’ αριθμόν ένα πεδίο αναπαραγωγής και φυσικοποίησης των νεοφιλελεύθερων πρακτικών.
Ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας, έτσι όπως παρουσιάστηκαν στην περίοδο της κρίσης;
Νομίζω πως μεγαλύτερο νόημα θα είχε να δούμε την κρίση ως ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας και όχι μόνον ως συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. Αυτό συμβάλλει περισσότερο στη μεγάλη εικόνα. Οι πολιτικές του νεοφιλελευθερισμού είναι πολιτικές που αφενός ευδοκιμούν σε περιόδους κρίσης, αφετέρου είναι οι ίδιες κρισεογόνες. Έτσι, σχηματίζεται ένας ιστορικός κύκλος, μία αλληλουχία κρίσεων που ουσιαστικά η μία τροφοδοτεί την άλλη. Αυτό επιτείνεται αν σκεφτούμε ότι οι κρίσεις δημιουργούν την- κατά Agamben- κατάσταση της- νομικής, ηθικής, πολιτειακής- εξαίρεσης, όπου πολιτικές αμφιλεγόμενες ως προς τα κίνητρα και τα αποτελέσματά τους εγκρίνονται εις το όνομα μίας α ή β κρίσης. Πέραν αυτού, στο βιβλίο παρουσιάζονται εννέα βασικά χαρακτηριστικά του νεοφιλελευθερισμού, ως στόχοι που ουσιαστικά εξυπηρετούν ένα(ν) (αυτο)σκοπό: την κατίσχυση της οικονομικής ελευθερίας ως ανώτερης των υπολοίπων ελευθεριών. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι η (α) υπερίσχυση του δικαιώματος της ιδιοκτησίας έναντι άλλων δικαιωμάτων, (β) ο ανταγωνισμός εκδηλούμενος στα πλαίσια μίας απαράβατης οικονομικής αποτελεσματικότητας, (γ) οι ιδιωτικοποιήσεις, (δ) οι απορρυθμίσεις, (ε) η απόσυρση του κράτους από την πρόνοια, (στ) η απαξίωση των συνδικάτων, (ζ) η αγοραία εκπαίδευση ως ιδεολογικός μηχανισμός του κράτους και όχι ως ιδιωτικοποίηση, (η) η σύλληψη της κρίσης ως πεδίου δόξης λαμπρού για άντληση κερδών και (θ) μία φαινομενική ανυπαρξία εναλλακτικών επιλογών, η οποία δεν είναι μονοδιάστατα ρητορική, αλλά πολύ πιο κομβικής σημασίας.
Ποιες ήταν οι τάσεις στον κυβερνητικό λόγο σχετικά με τα Μνημόνια στην έρευνα;
Οι τάσεις ήταν παγκομματικές σε μεγάλες βαθμό, ιδίως αν συνυπολογιστεί ότι τρεις εκ των τεσσάρων κυβερνήσεων ήταν κατ’ ελάχιστο δικομματικές. Και αυτό δεν είναι άσχετο με το νεοφιλελευθερισμό, βασική διακύβευση του οποίου είναι η υποβάθμιση της πολιτικής έναντι της οικονομίας. Παρόλα αυτά, στα περισσότερα ερευνητικά ερωτήματα φάνηκε πως οι τέσσερις κυβερνήσεις της περιόδου 2010-2018 παρουσίαζαν ανά ζεύγη παρόμοιες ρηματικές πρακτικές. Το πρώτο ζεύγος, με πιο σφριγηλή σύνδεση, ήταν η κυβέρνηση Παπαδήμου και η κυβέρνηση Σαμαρά. Το δεύτερο ζεύγος ήταν η κυβέρνηση Παπανδρέου και η κυβέρνηση Τσίπρα. Ωστόσο, κατά το μάλλον ή ήττον όλες οι κυβερνήσεις κατέφυγαν- οι πρώτες αμιγώς εξ ιδεολογικής ταυτότητας, οι δεύτερες επικαλούμενες έναν παρόμοιο πραγματισμό- στο νεοφιλελεύθερο Λόγο για να επιχειρηματολογήσουν υπέρ των πολιτικών που έφεραν προς ψήφιση. Αλλά αυτό- απουσία του πλήρους κειμένου- είναι ένα γενικότερο σχήμα που ίσως να αδικεί κατά περιπτώσεις κάποια/ες εκ των τεσσάρων κυβερνήσεων.
Πόσο επίκαιρη είναι η έρευνά σας για τη σημερινή συνθήκη στην Ελλάδα;
Νομίζω πως οι εκλογές του 2019 επιβεβαίωσαν την ηγεμονία του νεοφιλελευθερισμού και την πρόκρισή του από το εκλογικό σώμα και τους καθοδηγητές της κοινής γνώμης κατά πλειονότητα. Παρά τα κινήματα της περιόδου 2010-2015, το νεοφιλελεύθερο μπλοκ ανασυντάχθηκε, ανασχηματίστηκε και ανέκτησε τα ηγεμόνια σκήπτρα, ίσως ακόμα πιο ισχυρό, δεδομένης της συνολικής διολίσθησης του ελληνικού πολιτικού συστήματος προς τα δεξιά. Ο νεοφιλελευθερισμός ως ηγεμονεύων Λόγος ξεδιπλώθηκε κατάδηλα σε παρόμοιο- αν όχι μεγαλύτερο- βαθμό σε τρεις μετέπειτα περιόδους: μετά την έξοδο από το ασφυκτικό πλαίσιο των κατ’ εξοχήν Μνημονίων Κατανόησης (2018-2020), κατά τη διαχείριση της πανδημίας της δημόσιας υγείας (2020-2021) και- όπως διαφαίνεται- κατά τη διαχείριση της αύξησης του κόστους ζωής που παρατηρείται στο τρέχον έτος.