Όλοι γνωρίζουμε τον Άγιο Βασίλη και απολαμβάνουμε τα δώρα του. Ωστόσο, ποιος γνωρίζει την καταγωγή του και τη σχέση του με τον Άγιο Νικόλαο των Μύρων; 

Γιατί τα Χριστούγεννα γιορτάζονται τόσο κοντά στο χειμερινό ηλιοστάσιο; Τι κοινό έχουν οι γιορτές στη Σκανδιναβία, τα τέρατα Krampus της Αυστρίας, τα καρναβάλια Boubousiaria στη Δυτική Μακεδονία της Ελλάδας και οι φωτιές Lohri της Ινδίας;

Οι εορτασμοί του χειμερινού ηλιοστασίου είναι πολύ παλιοί και καλύπτουν ένα ευρύ τόξο χωρών, από τη Σκωτία και τη Σκανδιναβία έως τις εορταστικές εκδηλώσεις της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, του Ιράν και της Ινδίας. Σε ορθόδοξες χώρες όπως η Ελλάδα, οι βασικές εορταστικές εκδηλώσεις ή Δωδεκάμερον διαρκούν δώδεκα ημέρες, από την παραμονή των Χριστουγέννων στις 24 Δεκεμβρίου έως τα Θεοφάνεια στις 6 Ιανουαρίου. 

Συμπίπτει με το χειμερινό ηλιοστάσιο της 21ης ​​Δεκεμβρίου — τη συντομότερη ημέρα του χρόνου που προκάλεσε δέος στους μακρινούς μας προγόνους. Προσπάθησαν να κατευνάσουν τον Θεό Ήλιο με γιορτές και απολαμβάνοντας τα άφθονα αποθηκευμένα τρόφιμα και οινοπνευματώδη ποτά. 

Οι φωτιές παίζουν μεγάλο ρόλο στους εορτασμούς του χειμερινού ηλιοστασίου και του Δωδεκάμερου: ζεσταίνουν και ξορκίζουν τον ήλιο, ο οποίος πρώτα δύει και μετά ανατέλλει ξανά. Τα ζωόμορφα καρναβάλια είναι στα καλύτερά τους και εύθυμα τραγούδια ακούγονται παντού.

Ο σύνδεσμος ανάμεσα στις φωτιές, τα κάλαντα και τους θεούς του ήλιου

Από την αρχαιότητα, ο Ιανουάριος ήταν ο μήνας των γάμων στην Αρχαία Ελλάδα. Οι Ρωμαίοι είχαν μια πληθώρα δικών τους εορτών: Brumalia (24 Νοεμβρίου-17 Δεκεμβρίου), Saturnalia/Kronia (18-24 Δεκεμβρίου), Sol Invictus ή Invincible Sun (25 Δεκεμβρίου), Kalends (1 Ιανουαρίου), Vota (3 Ιανουαρίου) , και Lorentalia (4 Ιανουαρίου). 

Μας κληροδότησαν Calendae, δηλαδή τα κάλαντα την παραμονή των Χριστουγέννων ή την Πρωτοχρονιά. Αρχικά, τέτοια κάλαντα ήταν εύθυμα τραγούδια που τραγουδιόνταν ως αντάλλαγμα για δώρα και ποτά, όπως την Πρωτοχρονιά. 

Με την ευκαιρία αυτών των εορτών, οι Ρωμαίοι στόλιζαν τους ναούς τους κάθε Δεκέμβριο. Οι Βίκινγκς και οι Σάξονες στόλιζαν δέντρα και τα θεωρούσαν σύμβολα ζωής.

Πολλοί αρχαίοι θεοί ή ημίθεοι που σχετίζονται με τον ήλιο «γεννήθηκαν» στο χειμερινό ηλιοστάσιο: ο Διόνυσος, ο Ερμής και ο Ηρακλής της Ελλάδας, ο Ώρος της Αιγύπτου, ο Ζαρατούστρα, ο Μίθρας στην Περσία, ο Κρίσνα της Ινδίας, ο Βούδας στο Νεπάλ, ο Άδωνις της Φοινίκης και ο Ταμούζ (Βαβυλώνα). ). 

Φυσική επιλογή, ήδη από τα μέσα του 4ου αιώνα μ.Χ., η ενωμένη τότε Χριστιανική Εκκλησία όρισε τα Χριστούγεννα στις 25 Δεκεμβρίου, ακριβώς στη γιορτή του Αήττητου Ήλιου. 

Οι Ανατολικοί Ρωμαίοι, ή Βυζαντινοί, έδωσαν ένα νέο χριστιανικό μανδύα στα παλιά παγανιστικά έθιμα. Οι φωτιές του χειμερινού ηλιοστασίου μετονομάστηκαν σε φωτιές των βοσκών που παρευρέθηκαν στη γέννηση του Ιησού. 

Δημιουργήθηκαν νέα χριστιανικά κάλαντα ή συμπληρώθηκαν τα παλιά με χριστιανικά στοιχεία και το Δωδεκάμερον ήρθε στη σημερινή του μορφή. Όλες οι εορταστικές εκδηλώσεις του Δωδεκάμερου καταδικάστηκαν από τη Χριστιανική Εκκλησία, αλλά άντεξαν.

Σατιρικές ελευθερίες, πολύχρωμα κοστούμια και μουσική λύρας

Σήμερα, το Δωδεκάμερο γιορτάζεται στα καλύτερά του στη Δυτική Μακεδονία της Ελλάδας, όπου οι εορτασμοί διασώθηκαν ακέραιες, λόγω της γεωγραφικής της απομόνωσης. 

Η εορταστική ατμόσφαιρα ξεκινά την ημέρα του Αγίου Νικολάου (6 Δεκεμβρίου) και συνεχίζεται αμείωτη πέρα ​​από το Δωδεκάμερο και μέχρι τα καρναβάλια της Σαρακοστής. 

Χριστουγεννιάτικες φωτιές ανάβουν στη Σιάτιστα Φλώρινας στις 23 Δεκεμβρίου. Διάφορα πολύχρωμα καρναβάλια είναι ζωντανά και ανθίζουν στις αρχές Ιανουαρίου: η Μπουμπουσαριά στη Σιάτιστα, η Εράτυρα και τα Ραγκουτσάρια (ίσως προέρχονται από τους Ρωμαίους rogatores  ή ζητιάνους) στην Καστοριά.

Ο σατιρικός τους χαρακτήρας μπορεί μερικές φορές να γίνει πολύ ελευθεριακός. 

Τα καρναβάλια των Κωδωνοφόρων γίνονται την ημέρα των Θεοφανείων (5 Ιανουαρίου) στην Ανατολική Μακεδονία. Προβάλλουν εντυπωσιακά κοστούμια και έχουν κάποιες ομοιότητες με τα καρναβάλια Surva στη Βουλγαρία και τη χώρα της Βόρειας Μακεδονίας. 

Σε όλο το Δωδεκάμερο, οι Έλληνες του Πόντου γιορτάζουν τα Μωμογέρια καρναβάλια με πολύχρωμες φορεσιές και μουσική λύρας σε όλη τη Δυτική Μακεδονία. 

Από τη Σκωτία στην Ινδία και πίσω στον αγαπημένο Άγιο Βασίλη

Οι εορτασμοί του χειμερινού ηλιοστασίου και του Δωδεκάμερου απλώνονται σε ένα τόξο που ξεκινά από τη Σκωτία και τη Σκανδιναβία στα βόρεια, περνά από την Κεντρική Ευρώπη και τα Βαλκάνια και, μέσω του Ιράν, καταλήγει στη Βόρεια Ινδία. 

Όλα περιστρέφονται γύρω από παρόμοια θέματα: υπαίθριες φωτιές, καμπάνες και ζωόμορφα καρναβάλια ή μεταμφιέσεις του αντίθετου φύλου. 

Στο τζάκι μπαίνουν μεγάλοι κορμοί — koliantas, yulelog, butuculcrăciunului. Οι δυτικοευρωπαϊκοί εορτασμοί έχουν δανειστεί πολλά στοιχεία από τους εορτασμούς του Σκανδιναβικού Yule, καθώς και από τη γερμανική λαογραφία. Οι Σλάβοι γιορτάζουν την προχριστιανική Koleda.

Η Ινδία έχει τρία σχετικά φεστιβάλ: Φεστιβάλ Diwali (μέσα Σεπτεμβρίου έως μέσα Νοεμβρίου), πυρκαγιές Lohri (Ιανουάριος) και φωτιές Holi (τέλη Φεβρουαρίου έως μέσα Μαρτίου). Αυτή η γεωγραφική διασπορά και η θεματική συγγένεια δείχνουν ότι αυτά τα έθιμα είναι αρχαία και πιθανώς παλαιο-ινδοευρωπαϊκά.

Τα χριστιανικά έθιμα έχουν επίσης υποστεί αρκετές μεταμορφώσεις. Η Ημέρα του Αγίου Νικολάου (St Mikuláš, St Nicholasday) είναι μια από τις λίγες γιορτές αγίων που, μέχρι σήμερα, γιορτάζονται την ίδια ημερομηνία (6 Δεκεμβρίου) από όλες σχεδόν τις χριστιανικές ομολογίες. 

Στις ορθόδοξες χώρες, αυτή η γιορτή σηματοδοτεί την έναρξη της εορταστικής περιόδου. Στη Δύση, ο Άγιος Νικόλαος έγινε ένας καλοκάγαθος γέρος, που δίνει δώρα στα παιδιά. Ο Sinterklaas και ο βοηθός του Zwarte Piet κάνουν το ίδιο στην Ολλανδία. 

Το 1931, η Coca-Cola λάνσαρε —με μεγάλη επιτυχία— τον Άγιο Βασίλη (μια διαφθορά του Αγίου Νικολάου), τον ευγενικό γέρο που μοιράζει τα αναψυκτικά της και κάθε λογής δώρα τα Χριστούγεννα. 

Στην Ελλάδα, ο Άγιος Βασίλης αναμειγνύονταν με τον Άγιο Βασίλειο ή τον Άη Βασίλη, έναν σεβάσμιο ορθόδοξο άγιο που γιορτάζεται την 1η Ιανουαρίου.

Μια πληθώρα στρωμάτων που λίγοι γνωρίζουν

Παραδόξως, οι παραδόσεις των Δωδεκάμερων αιώνων επέζησαν άθικτες, παρά την έντονη αντίθεση της θρησκείας. 

Ως αποτέλεσμα, οι σημερινές γιορτές του χειμερινού ηλιοστασίου είναι πολυεπίπεδες εκδηλώσεις, με βαθιά παγανιστικά, χριστιανικά και σύγχρονα καταναλωτικά στρώματα, που λίγοι γνωρίζουν. 

Ένα άλλο πραγματικά εντυπωσιακό πολιτιστικό φαινόμενο είναι η ταχεία τελωνειακή μεταμόρφωση που εξακολουθεί να συμβαίνει στην εποχή μας, σχεδόν μέσα στα όρια μιας και μόνο ανθρώπινης γενιάς. 

Τελικά, οι πολλές γιορτές που σώζονται αποδεικνύουν το βάθος των εθίμων μας και μας βοηθούν να τις απολαύσουμε ακόμα περισσότερο την περίοδο των γιορτών.

*Ο Δρ Ιωάννης Πίτας είναι καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης – ΑΠΘ.