απελευθέρωση, πόλεμοι, πληθώρα δυσκολιών, όσο κι αν άλλαξε το αρχιτεκτονικό και χωροταξικό  ανάγλυφο της πόλης  -από τα αρχοντικά και τα χαμόσπιτα της εποχής έχουν μείνει ελάχιστα έως καθόλου στην πόλη για να θυμίζουν τον παλιό εαυτό της - η Κοζανίτικη αποκριά δεν άλλαξε, αλλά προσαρμόστηκε στο πνεύμα των καιρών, στο μέτρο των επιθυμιών και του πάθους των ανθρώπων στα χρόνια που ακολούθησαν. Το τραγούδι στο πολύ ιδιαίτερο Κοζανίτικο γλωσσικό ιδίωμα κυριαρχεί και για κάποιον που δεν είναι κατάλληλα  προετοιμασμένος μπορεί και να σοκάρει. «Σαράντα μ’νιά, μπρε-μπρε-μπρε, σαράντα μ’νιά μι κύκλουσαν τον πούτσου να μι φάνι.....». 

Πιασμένοι χέρι χέρι άντρες και γυναίκες τραγουδούν επαναλαμβάνοντας ρυθμικά τα λόγια του αρχιτραγουδιστή γύρω από την φωτιά, τις ιστορίες του παπά- Ραγκαβελα: «Ου παπάς ου Ραγκαβέλας, είχιν μια κουτσί γουμάρα, η γουμάρα αγκάριζιν, κι ου παπάς την τάραζιν, κι είχιν πούτσις φορτουμένις, μικρές τρανές νακατουμάνις, κι ήταν όλις κουρδουμένις, σιαριανούσιν στα χουρια,...... Σπούρτα,Βάντσις,Κισαριά...». Όταν κουραστούν από το τραγούδι παίρνουν σειρά τα όργανα όπου πολυμελείς μπάντες πνευστών και χάλκινων παίζουν μουσικούς σκοπούς της Μακεδονίας.

Οι φανοί της Κοζάνης στηρίζονται στην  αυθόρμητη συμμετοχή των κατοίκων της, οι οποίοι τον ετοιμάζουν και πρωτοστατούν στο γλέντι με τα παραδοσιακά αποκριάτικα τραγούδια η τα λεγόμενα «ξινέτροπα η τα σκωπτικά».  Οι  Φανοί σε όλη την πόλη ανάβουν κατά τις 8 το βράδυ της Μεγάλης Αποκριάς, κι αμέσως οι άνθρωποι της γειτονιάς ξεκινούν το τραγούδι. Οι παρευρισκόμενοι σχηματίζουν έναν κύκλο γύρω από τη φωτιά με τον κορυφαίο τραγουδιστή στην κορυφή του χορού και με ρυθμικό τρόπο επαναλαμβάνουν τα λόγια του υπό το χτύπημα των χεριών τους. Το κέφι αρχίζει να ανεβαίνει, το κρασί ρέει άφθονο οι παραδοσιακές κοζανίτικες πίτες, τα γνωστά«κιχί», κυκλοφορούν παντού και ο κύκλος γύρω απ' το βωμό μεγαλώνει. Στην αρχή λέγονται τραγούδια της αγάπης και του έρωτα, και ορισμένα εμπνευσμένα από τα κατορθώματα των κλεφτών κατά την Επανάσταση.

Τα πιο τολμηρά λέγονται στην συνέχεια που είναι σκωπτικά και διακωμωδούν άνδρες  και γυναίκες. Υπάρχουν όμως και κάποια που είναι μόνο για μεγάλους τα λεγόμενα ‘’ξινέντροπα’’, είναι πολύ αθυρόστομα και τραγουδιούνται αργά το βράδυ, «τις ώρες δηλαδή που τα παλιά τα χρόνια οι γυναίκες με τα παιδιά επέστρεφαν στα σπίτια τους». Αυτή είναι και η πιο χαρακτηριστική στιγμή σε όλη την διάρκεια των αποκριάτικων εκδηλώσεων στην Κοζάνη.

Στα τραγούδια των Φανών έχει κυρίαρχο ρόλο ο κορυφαίος αρχιτραγουδιστής της γειτονιάς που ξέρει όλους τους στίχους των  τραγουδιών και τα λέει ανάλογα με την περίσταση και το κέφι. Αξίζει να σημειώσουμε ότι  τα ‘’ξινεντροπα’’ τραγούδια χωρίς κανένα στοιχείο συστολής η ενοχής, λέγονται στον φανό της γειτονιάς μόνο στην διάρκεια του  εορταστικού δωδεκαήμερου.

Σε ότι αφορά την καταγωγή του εθίμου, πολλοί μελετητές της λαογραφίας  υποστηρίζουν  την άμεση σύνδεσή του με τις αρχαίες διονυσιακές γιορτές, και τα ρωμαϊκά Σατουρνάλια. Οι αλλαγές που έχει υποστεί το έθιμο κατά την διάρκεια του χρόνου, του έχει προσδώσει περισσότερη αίγλη  και έχει αγαπηθεί από χιλιάδες επισκέπτες που φθάνουν στην Κοζάνη έστω για μια φορά να τραγουδήσουν τα ερωτικά και τα «βρώμικα» τραγούδια των φανών και να χορέψουν υπό τους ήχους των χάλκινων γύρω από την φωτιά.

Την Κυριακή της Αποκριάς το μεσημέρι γίνεται η παρέλαση των αρμάτων που έχουν ετοιμάσει οι άνθρωποι των Φανών με έντονα στοιχεία αυτοσαρκασμού, κοινωνικής και πολιτικής σάτιρας.  Το έθιμο επιβάλλει ο δήμαρχος να δίνει το έναυσμα της γιορτής με το άναμμα του φανού στην κεντρική πλατεία και στην συνέχεια ο ίδιος υπό τους ήχους των πνευστών και χάλκινων θα χορέψει τον πιο γνωστό αποκριάτικο  σκοπό της περιοχής το περίφημο «έντεκα».

πηγη:ΑΠΕ ΜΠΕ-VETONEWS